####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00002a
Uniform title: ahirbudhnya saṃhita Volume 1
Main title: ahirbudhnya saṃhita of the pāñcarātrāgama Volume 1
Editor : Schrader, F. Otto
Editor : Pandit M. D. Ramanujacarya

Description: 
E-text transcribed from the ahirbudhnya saṃhita of the pāñcarātrāgama volume 1 edited by Pandit M. D. Ramanujacarya under the supervision of F. Otto Schrader


Notes: 
This e-text was data-entered by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S. G. Dyczkowski.     Revision 0: June 15, 2007

Publisher : The Adyar Library and Research Center
Publication year : 1916
Publication city : 
Publication country : India
####################################################


श्रीपाञ्चरात्रे अहिर्बुध्न्यसंहिता

शास्त्रावतारो नाम प्रथमोऽध्यायः

शुक्लाम्बरधरं विष्णुं शशिवर्णं चतुर्भुजम् |
प्रसन्नवदनं ध्यायेत् सर्वविघ्नोपशान्तये ||

मङ्गलाचरणम्

अक्षरत्रितयाव्यक्तविकाराक्षादिरूपिणे |
परव्यूहादितत्त्वाय नमश्चक्राय चक्रिणे || १-१ ||

सोमसूर्यानलाकल्पामकल्पामिन्दुशेखराम् |
पञ्चबिन्दुं हरेः शक्तिं पञ्चकृत्यकरीं नुमः || १-२ ||

भरद्वाजस्य दुर्वाससं प्रति सुदर्शनमाहात्म्यकारणप्रश्नः

आप्लुतं दिव्यगङ्गायामुपासीनं परं पदम् |
भरद्वाजोऽथ पप्रच्छ दुर्वाससमकल्मषम् || १-३ ||

भरद्वाजः -

अनसूयाहृदानन्द भगवंस्तपसां निधे |
अस्ति मे संशयः कश्चित् तं मे व्याख्या तु मर्हसि || १-४ ||

प्. २) अग्निषोमक्रियायोगिन्याथर्वणविनिर्णये |
महोदयेऽस्त्रसंघे च प्रवर्तकनिवर्तके || १-५ ||

लोकपालास्त्रसंघे च तत्तत्सामर्थ्यसंभृते |
महोदयासु शक्तीषु वह्निसूर्येन्दुवर्त्मनाम् || १-६ ||

अस्त्राश्रये च शस्त्रौघे ब्रह्मरुद्रादिनिर्मिते |
त्रैलोक्यत्राणसंहारजनिकर्मविचक्षणे || १-७ ||

महर्षिगणसंदृष्टे मन्त्रग्रामे महोदये |
वैष्णवे च गदाशार्ङ्गशङ्खखड्गादिपूर्वके || १-८ ||

लाक्ष्मे च दलगण्डाब्जपूर्वेऽस्त्रौघे महोदये |
अन्यत्रोच्चावचेऽप्येवं कीर्त्यमाने प्रभावतः || १-९ ||

सुदर्शनाश्रयत्वं तु तत्र तत्र निरूपितम् |
किंकृतं तस्य माहात्म्यं स्वतः संसर्गतोऽपि वा || १-१० ||

किं तत् सुदर्शनं नाम कश्च शब्दार्थ इष्यते |
तेन किं क्रियते कर्म जगद् व्याप्नोति तत् कथम् || १-११ ||

कियन्तः कीदृशाः के च व्यूहास्तस्योदिता मुने |
प्रयोजनं च किं तेषां व्यूही तेषां च कीदृशी || १-१२ ||

विष्णुना तस्य संबन्धः कश्च कीदृक् च संमतः |
किं तेन नियतं नित्यमुतान्यत्रापि दृश्यते || १-१३ ||

प्. ३) एष मे संशयो जातो नानाशास्त्रनिरीक्षणात् |
छिन्ध्येनं भगवन् सम्यगुपसन्नोऽस्म्यधीहि भोः || १-१४ ||

दुर्वाससः प्रश्नप्रशंसापूर्वकं तत्प्रतिवचनम्

दुर्वासाः -

उपपन्नमिदं वत्स यत् त्वयैवं विमृश्यते |
तानि तानि तपांस्यद्य व्युछन्ति तव सुव्रत || १-१५ ||

पक्वकषायस्यैव परतत्त्वजिज्ञासोदयः

आन्तःकरणिके तैस्तैः क्षयं नीते कषायके |
मनीषा जायते पुंसां परतत्त्वविमर्शिनी || १-१६ ||

अत्र ब्रह्मादीनामपि संशयः

न संशयी भवानेव पूर्वोपन्यस्तवस्तुनि |
ब्रह्माद्याश्च यतन्तेऽत्र संशयाना मनीषिणः || १-१७ ||

स्वस्याहिर्बुध्न्यात् तत्त्वनिर्णयप्राप्तिः
 
निर्णयोऽत्र मया प्राप्तो नारदाय सुरर्षये |
साक्षात् कथयतः पृष्टाच्छंकराल्लोकशंकरात् || १-१८ ||

नारदस्योत्कर्षः

प्राप्याग्र्यां तपसो व्युष्टिं नारदो देवसंमतः |

प्. ४) छिन्दानः संशयान् सर्वान् ब्रह्मदेवमहर्षिषु || १-१९ ||

तस्यापि तत्त्वविषयसंदेहादहिर्बुध्न्याभिगमनम्

स्वयं तु संशयं प्राप्य गहनं दुर्विदं सुरैः |
अरागरोगकलुषस्तपस्वी संयतेन्द्रियः || १-२० ||

पदवाक्यप्रमाणानां याथातथ्यविधानवित् |
ब्रह्मचारी दमावासः परापरविभागवित् || १-२१ ||

शुश्रूषुरनहंवादी यथार्थज्ञानतत्परः |
नारदो मुनिशार्दूलस्त्रीन् लोकाननुसंचरन् || १-२२ ||

छेत्तारं संशयस्यास्य दुर्विदस्य सुरर्षिभिः |
देवादनभिगम्यान्यं सर्वज्ञाच्चन्द्रशेखरात् || १-२३ ||

कैलासवर्णनम्

प्रभाभिः स्वाभिरखिलान् प्रहसन्तमिवाचलान् |
उन्मेषमिव सत्त्वस्य प्रकृष्टज्ञानकारिणः || १-२४ ||

सिद्धविद्याधराकीर्णं देवगन्धर्वसेवितम् |
कैलासं शंकरावासं शंकरं द्रष्टुमाययौ || १-२५ ||

अहिर्बुध्न्यवर्णनम्

रुद्रैर्वसुभिरादित्यैः सिद्धैः साध्यैर्मरुद्गणैः |
ऋषिभिर्योगिभिर्दिव्यैर्भूतैर्नानाविधैरपि || १-२६ ||

प्. ५) ददर्श सेवितं तत्र समासीनं सहोमया |
त्र्यक्षं वरदमीशानं शूलिनं चन्द्रशेखरं || १-२७ ||

पतिं पशूनामनिशं भवपाशाविभेदिनम् |
स्थितं मूर्तिभिरष्टाभिरवष्टभ्य जगत्त्रयम् || १-२८ ||

तं दृष्ट्वा देवमीशानं नारदो देवदर्शनः |
प्रणिपत्याथ तुष्टाव गीर्भिरग्र्याभिरादरात् || १-२९ ||

नारदकृताहिर्बुध्न्यस्तुतिः

नारदः -

नमस्ते देवदेवेश नमस्ते वृषकेतन |
वृषप्रवरवाहाय वृष्णे कामप्रवर्षिणे || १-३० ||

ओजीयसे परस्मै ते मीढुष्टम नमोऽस्तु ते |
सर्वज्ञाय स्वतन्त्राय नित्यतृप्ताय ते नमः || १-३१ ||

अनादिबोधरूपाय नमस्ते नित्यशक्तये |
कर्त्रे हर्त्रे च जगतां षडङ्गाय नमोऽस्तु ते || १-३२ ||

दशाव्यय नमस्तुभ्यं नमस्ते कृत्तिवाससे |
अघोरायाथ घोराय घोरघोरतराय च || १-३३ ||

[सद्योजाताय देवाय वामदेवाय ते नमः |

प्. ६) नमो ज्येष्ठाय रुद्राय भवोद्भव नमोऽस्तु ते || १-३४ ||

नमो बलविकाराय बलप्रमथनाय ते |
नमः  -  -  -  -  -  -  -  -  -  -  -  -  -  -  -  -  -  -  -  -  -  - य ते नमः] || १-३५ ||

नमः कलविकाराय कालाय कलनात्मने |
नमस्ते सर्वभूतानां दमनाय मनोन्मन || १-३६ ||

नमः शर्वाय शान्ताय शंभवे शंभवे नमः |
विद्येश्वर नमस्तुभ्यं भूतेश्वर नमोऽस्तु ते || १-३७ ||

महादेव नमस्तेऽस्तु नमस्तत्पुरुषाय ते |
ज्ञानरूप नमस्तुभ्यं नमो वैराग्यवारिधे || १-३८ ||

ऐश्वर्यगुणपूर्णाय नमस्ते तपसां निधे |
नित्यसत्य नमस्तेऽस्तु क्षमासार नमोऽस्तु ते || १-३९ ||

धृतिसार नमस्तुभ्यं स्रष्ट्रे ते जगतां नमः |
आत्मसंबोधपूर्णाय त्रीन् लोकानधितिष्ठते || १-४० ||

दशाव्ययाय ते नित्यमव्ययाय नमो नमः |
क्षोण्यम्ब्वनलवायवभ्रचन्द्रादित्यात्मने नमः || १-४१ ||

नमः सर्वोपकाराय त्रिलोकीमधितस्थुषे |

दुर्वासाः -

इति स्तुवानमग्र्याभिर्वाग्भिर्देवर्षिसत्तमम् || १-४२ ||

प्रसादमधुरं वाक्यमित्युवाच वृषध्वजः |

प्. ७) अहिर्बुध्न्यः -

स्तोत्रेणानेन भक्त्या च तुष्टोऽस्मि मुनिपुंगव || १-४३ ||

ब्रूहि किं करवाण्यद्य यद्यपि स्यात् सुदुर्लभम् |

नारदः -

किमन्यदिह वक्तव्यं यदि तुष्टो जगत्पतिः || १-४४ ||

एतदेव हि काङ्क्षन्ति यतमाना विपश्चितः |

अहिर्बुध्न्यः -

प्रसन्नोऽस्मि तवाद्यास्तु दर्शनं सफलं मम || १-४५ ||

ब्रूहि नारद तत्त्वेन यत् ते मनसि वर्तते |

कालनेमिसंग्रामे नारदस्य सुदर्शनमहिमदर्शनम्

नारदः -

तारकामयसंकाशे संग्रामे कालनेमिनः || १-४६ ||

संप्रवृत्ते जगद्धातुर्देवदेवस्य शार्ङ्गिणः |
देवदानवगन्धर्वयक्षरक्षोभयावहे || १-४७ ||

मध्याह्नार्कसहस्राभशस्त्रास्त्रगणसंकुले |
सुरासुरेन्द्रसैन्येषु निकृत्तेषु महास्त्रतः || १-४८ ||

भीतविस्मितसंभूतहृतसंगतसंप्लुतैः |
पिशाचप्रेतवेतालभूतसंघैः समाकुले || १-४९ ||

प्. ८) उद्यन्तीष्वतिघोरासु ह्रादिनीष्वशनीषु च |
देवदानवदेहेभ्यः क्षरद्भिः क्षतजैस्तथा || १-५० ||

स्यन्दमानासु वेगेन स्यन्दिनीषु समन्ततः |
विद्रुतैः सर्वतो भीतैर्हतशेषैः सुरासुरैः || १-५१ ||

गरुडस्थे जगन्नाथे सुदर्शनकराम्बुजे |
प्रादुश्चक्रे कालनेमिरस्त्रग्रामानशेषतः || १-५२ ||

भृशाश्वतनया ये ते ये ते त्वन्मुखनिःसृताः |
ये ते ब्रह्ममुखोद्भूता ये ते संवर्तकालजाः || १-५३ ||

लोकपालोद्भवा ये ते ये ते पातालवासिनः |
महाभूतमया ये ते ये ते वैकारिकोद्भवाः || १-५४ ||

गुणत्रयमया ये ते ये ते गन्धर्वयोनयः |
रक्षोयक्षोद्भवा ये ते ये ते विद्याधराह्वया || १-५५ ||

ये ते द्वन्द्वगुणोद्भूता ये ते शक्तिसमुद्भवाः |
अथर्वाङ्गिरसा ये ते ये ते मन्त्रान्तरोद्भवाः || १-५६ ||

सर्वकार्यकरा ये ते  प्रवर्तकनिवर्तकाः |
यष्टयः शक्तयो यास्ता ये ते दण्डादिरूपकाः || १-५७  ||

महाबला महावीर्यास्त्रैलोक्यक्षपणोद्यताः |
शैलेन्द्रसंनिभाः केचित् केचिन्नागेन्द्रसंनिभाः || १-५८ ||

प्. ९) पारावारनिभाः केचित् केचिद् गगनसंनिभाः |
ज्वलज्ज्वालाशतालीढा रोदसीमध्यवर्तिनः || १-५९ ||

नृत्यन्तश्च हसन्तश्च क्ष्वेलन्तः पतयालवः |
अनिर्देश्या अनौपम्या गौराः श्वेतारुणासिताः || १-६० ||

नानासंस्थानवर्णाश्च नानाविभ्रमरोचिषः |
सर्वे संभूय संयत्ताः कालनेमिप्रचोदिताः || १-६१ ||

सर्वास्त्राणां सुदर्शनेन पराभवः

सप्रयोगोपसंहारैः सरहस्यैश्च संगतैः |
अस्त्रग्रामैरशेषैस्तैर्नारायणकरोद्यते || १-६२ ||

सुदर्शनमहावह्नौ संभूय शलभायितम् |
पूर्णाहुतिरभूत् तस्मिन् कालनेमिर्महासुरः || १-६३ ||

अत्यद्भुतमहिमदर्शनात् संशयोदयः

तं दृष्ट्वा विस्मयाविष्टः संग्रामं महदद्भुतम् |
अन्तर्हितं क्षणात् कृष्णं प्रणिपत्य जगद्गुरुम् || १-६४ ||

इमं संदेहसंदोहं हृदयेन वहन् गुरुम् |
तवान्तिकमिह प्राप्तः संशयच्छेदनाय वै || १-६५ ||

न हि सर्वज्ञमीशानं विना छेत्तास्य विद्यते |

प्. १०) अहिर्बुध्न्यः -

देवर्षे संशयान् ब्रूहि ये वर्तन्ते तवान्तरे || १-६६ ||

अप्यनिर्वचनीयास्ते सर्वांश्छेत्तास्मि सांप्रतम् |

दुर्वासाः -

अथ प्रश्नान् क्रमेणोक्तान् नारदेन सुरर्षिणा || १-६७ ||

व्याचष्ट भगवान् शर्वः सर्वतः प्रीतमानसः |

संहितावतरणम्

संहिता सेयमाख्याता नानामन्त्रार्थगोचरा || १-६८ ||

पञ्चरात्रमयी दिव्या नाम्नाहिर्बुध्न्यपूर्विका |
अर्थैः परकृतिप्रायैः पुराकल्पैश्च संयुता || १-६९ ||

नानासिद्धान्तसंभेदा नानाविद्योपशोभिता |
शतद्वयमिहाध्यायाश्चत्वारिंशच्च दर्शिताः || १-७० ||

ततो द्वापरवेलायां मनुष्याणां हिताय वै |
अध्यायानां शतेनाथ विंशत्या च समन्विता || १-७१ ||

अतिविस्तरमुत्सृज्य गुह्येन प्रतिसंस्कृता |
ततोऽपि बुद्धिसंकोचान्मनुष्याणां हिताय वै || १-७२ ||

प्. ११) याति द्वापरसन्ध्यंशे व्यासस्यानुमतेर्मया |
षष्ट्यध्यायैरियं भूयः संहिता प्रतिसंस्कृता || १-७३ ||

उपन्यास्थद्यथाप्रश्नं नारदो भगवानृषिः |
निरुवाच यथा शर्वस्तान् सर्वांस्त्वं निबोध मे || १-७४ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
शास्त्रावतारो नाम प्रथमोऽध्यायः || १ ||

श्लोकाः ७४



षाड्गुण्यब्रह्मविवेको नाम द्वितीयोऽध्यायः

अहिर्बुध्न्यं प्रति नारदप्रश्नः

नारदः -

मन्त्रग्रामानशेषांस्तान् सूर्यवैश्वानरोपमान् |
अनायासेन जग्राह हरेश्चक्रं सुदर्शनम् || २-१ ||

सांसिद्धिकप्रभावोऽयमस्य सांसर्गिकोऽपि वा |
किं तत् सुदर्शनं नाम कश्च शब्दार्थ उच्यते || २-२ ||

अहिर्बुध्न्येन संकर्षणात् स्वस्य ज्ञानप्राप्तिकथनम्

अहिर्बुध्न्यः -

शृणु नारद तत्त्वेन यत् तज्ज्ञानमनुत्तमम् |
वर्षायुतगणान् घोरं तपस्तप्त्वा मया पुरा || २-३ ||

प्राप्तं संकर्षणात् साक्षाद् विज्ञानबलवारिधेः |
ब्रह्मादिषु यदन्येषु न महर्षिषु विद्यते || २-४ ||

सुदर्शनस्वरूपं तत् प्रोच्यमानं मया शृणु |
श्रुते यत्राखिलाधारे संशयास्ते न सन्ति वै || २-५ ||

प्. १३)			परब्रह्मस्वरूपसंक्षेपः 

अनाद्यन्तं परं ब्रह्म यत् तदक्षरमव्ययम् |
अनामरूपसंभेद्यमवाङ्मनसगोचरम् || २-६ ||

सर्वशक्ति समस्ताख्यं षाड्गुण्यमजरं ध्रुवम् |

सुदर्शनशब्दार्थनिरूपणम्

तस्य स्यामिति संकल्पो भावतोऽभावतोऽपि वा || २-७ ||

स्वातन्त्र्याननुयोज्येन रूपेण परिवर्तते |
यत् तत् प्रेक्षणमित्युक्तं दर्शनं तत् प्रगीयते || २-८ ||

वस्तुतः कालतो देशात् तस्य त्वव्याहतिर्हि या |
पूजा सात्र सुशब्दार्थस्तत् सुदर्शनमीर्यते || २-९ ||

सर्वस्य सुदर्शनाधीनत्वम्

कारणं जगतो यत् तदाधारो जगतश्च यः |
प्रमाणं जगतो यत् तत् प्रमाणार्थोऽखिलश्च यः || २-१० ||

तत्राधिकारिणो ये च विभागा ये च तद्गताः |
रक्षाविधिश्च यस्तस्य स च यस्य प्रकीर्तितः || २-११ ||

सर्वं सुदर्शनायत्तं सुदर्शनमयं च यत् |
इति सांसिद्धिकं रूपं तस्य सर्वातिशायि च || २-१२ ||

प्. १४) अस्त्रग्रामेष्वशेषेषु यत् तत् सामर्थ्यमैश्वरम् |
एतदीयमशेषं तदित्याप्तं स्वेन तत् स्वकम् || २-१३ ||

पुनर्नारदकृताः प्रश्नाः

नारदः -

देवदेव जगन्नाथ लोकत्रितयशंकर |
विमुह्यतीव चित्तं मे संशयो बहुलीकृतः || २-१४ ||

षाड्गुण्यं किं परं ब्रह्म किंप्रकारं च तद्भवेत् |
संकल्पः कीदृशस्तस्य कथं दर्शनतास्य च || २-१५ ||

कथं चाविहतिस्तस्य सर्वदेशातिगोचरा |
किं कारणं च जगतः कीदृशं किंविधं च तत् || २-१६ ||

को वा जगत आधारः कीदृक् कतिविधश्च सः |
किं तत् प्रमाणमित्युक्तं कीदृक् कतिविधं च तत् || २-१७ ||

प्रमाणार्थश्च को नाम कीदृक् कतिविधश्च सः |
के तेऽधिकारिणो नाम कीदृशाः किंविधाश्च ते || २-१८ ||

सर्वस्यास्य च का रक्षा तद्विधिः कश्च किंविधः |
कश्च तत्राधिकार्यर्थः स च किंगुण इष्यते || २-१९ ||

एतन्मे भगवन् ब्रूहि प्रश्नजातमशेषतः |
उपसंगृह्य चरणावुपसन्नोऽस्म्यधीहि भोः || २-२० ||

प्. १५) दुर्वासाः -

ततो दर्शनपूताय प्रणिपत्याभियाचते |
उपसन्नाय मुनये सर्वं व्याचष्ट शंकरः || २-२१ ||

विस्तरेण परब्रह्मस्वरूपनिरूपणम्

अहिर्बुध्न्यः -

एकं निर्दुःखनिःसीमसुखानुभवलक्षणम् |
अनाद्यन्तं परं ब्रह्म नारायणमनामयम् || २-२२ ||

सर्वभूतकृतावासं सर्वं व्याप्य व्यवस्थितम् |
निरवद्यमविक्षिप्तमतरङ्गार्णवोपमम् || २-२३ ||

परब्रह्मणः हेयप्रतिभटत्वं कल्याणगुणाकारत्वं च

अप्राकृतगुणस्पर्शमप्राकृतगुणास्पदम् |
भवोदधेः परं पारं निष्कलङ्कं निरञ्जनम् || २-२४ ||

आकाराद् देशतः कालादनवच्छेदयोगतः |
पूर्णं नित्योदितं व्यापि हेयोपादेयतोज्झितम् || २-२५ ||

इदमीदृगियत्ताभिरपरिच्छेद्यमञ्जसा |

परब्रह्मणः परमात्मादिसकलशब्दवाच्यत्वम्

उपर्युपरि तत्त्वानां पूर्वपूर्वात्मभाविनाम् || २-२६ ||

पारम्येणात्मभावित्वात् परमात्मा प्रकीर्तितः |
ओमित्यापन्नयोगेन सर्वतत्त्वप्रवेशतः || २-२७ ||

प्. १६) षाड्गुण्यगुणयोगेन भगवान् परिकीर्तितः |
समस्तभूतवासित्वाद् वासुदेवः प्रकीर्तितः || २-२८ ||

आप्नोति जगदित्येवमात्मत्वेन निरूपितः |
रूपात् प्रकारतोऽव्यक्तेरव्यक्तः परिगीयते || २-२९ ||

सर्वप्रकृतिशक्तित्वात् सर्वप्रकृतिरीरितः |
प्रधीयमानकार्यत्वात् प्रधानः परिगीयते || २-३० ||

नेतृत्वादनितृत्वाच्च नित्य इत्यपि पठ्यते |
अननाददनाच्चापि ह्यनन्तः परिपठ्यते || २-३१ ||

परितो मित्यभावाच्च प्रोक्तोऽपरिमितो वुधैः |
अक्षयादक्षरः प्रोक्तो ह्यरिष्टो रिष्टवर्जनात् || २-३२ ||

अविकार्यस्वभावत्वादव्याप्यत्वात् तथाच्युतः |
रागादिदोषनिर्मुक्तेः समधीगोचरत्वतः || २-३३ ||

सर्वोपादानतासाम्यात् समः संपरिकीर्तितः |
ध्यानवर्त्मबहिर्भावात् स्वभावाननुयोगतः || २-३४ ||

इयत्तयाप्यचिन्त्यत्वादचिन्त्यः परिकीर्तितः |
जगन्ति प्रभवन्त्यस्मात् सर्वत्र प्रभवत्यपि || २-३५ ||

प्रकृष्टश्च भवो यस्मात् प्रभवः परिकीर्तितः |
सर्वप्रलयभूमित्वादव्ययो व्ययनाशनात् || २-३६ ||

बृहत्त्वाद् बृंहणत्वाच्च ब्रह्मेति श्रुतिगह्वरे |
कपिलः श्रेष्ठविद्यत्वात् तेजिष्ठत्वाच्च कापिलः || २-३७ ||

प्. १७) हितश्च रमणीयश्च गर्भो हृदयनामवान् |
हिरण्यगर्भ इत्येवं योगिभिः समुदाहृतः || २-३८ ||

अपनाशतपोयोगादपान्तरतपाः श्रुतः |
शिवंकरतया प्रोक्तः शिवः पाशुपते स्थितैः || २-३९ ||

अदूरविप्रकर्षस्थैर्वस्तुतोऽनवगाहिभिः |
इत्येवमादिभिः शब्दैस्तत्त्वं तदुपलक्ष्यते || २-४० ||

प्रतिबन्धविगमे ब्रह्मानुभवसंभवः

अनेकजन्मसंसिधपुण्यपापपरिक्षये |
निकृत्ते वासनाजाले सम्यग्विज्ञानशस्त्रतः || २-४१ ||

त्रैगुण्योपरमे तत्तु स्वेनानुभवितुं क्षमम् |
साक्षादिदमिति व्यक्तं वाचा वक्तुं न शक्नुमः || २-४२ ||

ब्रह्मणः प्रयत्नलभ्यत्वविरहः

संवत्सरसहस्राणि पक्षिराडिव संपतन् |
नैवान्तं कारणस्यैति यद्यपि स्यान्मनोजवः || २-४३ ||

उपर्युपरि गच्छन्तो विशिक्षन्तस्तथा तथा |
ज्ञानोद्यमदशायास्ते न व्यक्तिमधिकां गताः || २-४४ ||

तत्र सर्वाणि तत्त्वानि निषीदन्ति परात्मनि |

प्. १८) भावाभावावुभौ प्रोतौ ज्ञानसूत्रमयात्मना || २-४५ ||

ब्रह्मणः त्रिविधपरिच्छेदशून्यत्वम्

सर्वप्रत्यक्षदर्शित्वात् सर्वात्मा तत् परं पदम् |
अतीतानागते काले मध्यतः प्रतिसंहृते || २-४६ ||

वर्तमानं न तद् ब्रह्म नातीतं नैव भावि तत् |
अग्रतः पृष्ठतो नैव नोर्ध्वतः पार्श्वयोर्द्वयोः || २-४७ ||

न कल्माषं न विकलं न कृष्णं न च पिङ्गलम् |
न सारङ्गं पिशङ्गं न कपिलं नारुणं न च || २-४८ ||

न बभ्रु नकुलं नैव न श्यामं न च रोहितम् |
न दीर्घं नैव च ह्रस्वं न स्थूलं नैव चाप्यणु || २-४९ ||

न वृत्तं नाप्यपावृत्तं नाश्रितं तदनाश्रितम् |
नैव भावो न चाभावस्तद्भावार्चितये न च || २-५० ||

न शीतं नापि चैवोष्णं नानुष्णाशीतमप्युत |
न दुःखं न सुखं नैव निर्दुःखं सुखमव्रणम् || २-५१ ||

न मूलं नापि तन्मध्यं नैवान्तं कस्याचिन्मुने |
न शेते तन्न चैवास्ते न तिष्ठति न गच्छति || २-५२ ||

सर्वद्वन्द्वविनिर्मुक्तं सर्वोपाधिविवर्जितम् |
षाड्गुण्यं तत् परं ब्रह्म सर्वकारणकारणम् || २-५३ ||

प्. १९) नारदः -

किं तत् षाड्गुण्यमित्युक्तं देवदेव जगत्पते |
कथं च गुणहीनं तत् षाड्गुण्यं परिगीयते || २-५४ ||

ब्रह्मणः षाड्गुण्यप्रपञ्चनम्

अहिर्बुध्न्यः -

अप्राकृतगुणस्पर्शं निर्गुणं परिगीयते |
शृणु नारद षाड्गुण्यं कथ्यमानं मयानघ || २-५५ ||

ज्ञानस्वरूपनिरूपणम्

अजडं स्वात्मसंबोधि नित्यं सर्वावगाहनम् |
ज्ञानं नाम गुणं प्राहुः प्रथमं गुणचिन्तकाः || २-५६ ||

ब्रह्मणो ज्ञानस्वरूपत्वं ज्ञानगुणकत्वं च

स्वरूपं ब्रह्मणस्तच्च गुणश्च परिगीयते |

शक्तिस्वरूपनिरूपणम्

जगत्प्रकृतिभावो यः सा शक्तिः परिकीर्तिता || २-५७ ||

ऐश्वर्यस्वरूपनिरूपणम्

कर्तृत्वं नाम यत् तस्य स्वातन्त्र्यपरिबृंहितम् |
ऐश्वर्यं नाम तत् प्रोक्तं गुणतत्त्वार्थचिन्तकैः || २-५८ ||

बलस्वरूपनिरूपणम्

श्रमहानिस्तु या तस्य सततं कुर्वतो जगत् |

प्. २०) बलं नाम गुणस्तस्य कथितो गुणचिन्तकैः || २-५९ ||

वीर्यस्वरूपनिरूपणम्

तस्योपादानभावेऽपि विकारविरहो हि यः |
वीर्यं नाम गुणः सोऽयमच्युतत्वापराह्वयम् || २-६० ||

तेजःस्वरूपनिरूपणम्

सहकार्यनपेक्षा या तत् तेजः समुदाहृतम् |

शक्त्यादिगुणपञ्चकस्य ज्ञानगुणप्रकारत्वम्

एते शक्त्यादयः पञ्च गुणा ज्ञानस्य कीर्तिताः || २-६१ ||

ज्ञानमेव परं रूपं ब्रह्मणः परमात्मनः |
षाड्गुण्यं तत् परं ब्रह्म स्वशक्तिपरिबृंहितम् |
बहु स्यामिति संकल्पं भजते तत् सुदर्शनम् || २-६२ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
षाड्गुण्यब्रह्मविवेको नाम द्वितीयोऽध्यायः || २ ||

आदितः श्लोकाः १३६



वैश्वरूप्यसंक्षेपो नाम तृतीयोऽध्यायः

नारदः -

षाड्गुण्यं तत् कथं ब्रह्म स्वशक्तिपरिबृंहितम् |
तस्य शक्तिश्च का नाम यया बृंहितमुच्यते || ३-१ ||

सर्ववस्तूनां शक्तिरपृथक्सिद्धविशेषणम्

अहिर्बुध्न्यः -

शक्तयः सर्वभावानामचिन्त्या अपृथक्स्थिताः |
स्वरूपे नैव दृश्यन्ते दृश्यन्ते कार्यतस्तु ताः || ३-२ ||

सूक्ष्मावस्था हि सा तेषां सर्वभावानुगामिनी |
इदंतया विधातुं सा न निषेद्धुं च शक्यते || ३-३ ||

शक्तीनामपर्यनुयोज्यत्वम्

सर्वैरननुयोज्या हि शक्तयो भावगोचराः |

परब्रह्मणोऽपि शक्तिरपृथक्सिद्धविशेषणम्

एवं भगवतस्तस्य परस्य ब्रह्मणो मुने || ३-४ ||

सर्वभावानुगा शक्तिर्ज्योत्स्नेव हिमदीधितेः |

प्. २२) भावाभावानुगा तस्य सर्वकार्यकरी विभोः || ३-५ ||

स्वातन्त्र्यरूपा सा विष्णोः प्रस्फुरत्ता जगन्मयी |
उदितानुदिताकारा निमेषोन्मेषरूपिणी || ३-६ ||

भगवच्छक्तेरानन्दादिशब्दाभिधेयत्वम्

निरपेक्षतयानन्दा स्वतन्त्रा नित्यपूरणात् |
स्वात्मभित्तिसमुन्मीलत्परावरजगत्स्थितिः || ३-७ ||

नित्या कालापरिच्छेदात् पूर्णाकारावियोगतः |
व्यापिनी देशविभ्रंशाद्रिक्ता पूर्णा च सर्वदा || ३-८ ||

जगत्तया लक्ष्यमाणा सा लक्ष्मीरिति गीयते |
श्रयन्ती वैष्णवं भावं सा श्रीरिति निगद्यते || ३-९ ||

अव्यक्तकालपुंभावात् सा पद्मा पद्ममालिनी |
कामदानाच्च कमला पर्याप्तसुखयोगतः || ३-१० ||

विष्णोः सामर्थ्यरूपत्वाद् विष्णुशक्तिः प्रगीयते |
पालयन्ती हरेर्भावं विष्णुपत्नी प्रकीर्तिता || ३-११ ||

जगदाकारसंकोचात् स्मृता कुण्डलिनी बुधैः |
अनाहता बुधैः प्रोक्ता मनोवागाद्यनाहतेः || ३-१२ ||

परमानन्दसंबोधा मन्त्रसूक्ष्मतयापि च |

प्. २३) शुद्धसत्त्वाश्रयाद् गौरी ह्यदितिश्चाविशेषणात् || ३-१३ ||

सर्वपुण्यकरीभावान्महीयस्यपि सा मही |
तथानाहतशीर्ष्णी चानाहतोऽभ्युदयो यतः || ३-१४ ||

प्राणयन्ती स्वसंवित्त्या जगत्प्राणा इतीर्यते |
पराहतासुरूपत्वान्मन्त्रमाता प्रकीर्तिता || ३-१५ ||

त्रायन्ती गायतः सर्वान् गायत्त्रीत्यभिधीयते |
प्रकुर्वती जगत् स्वेन प्रकृतिः परिगीयते || ३-१६ ||

मिमीते च तता चेति सा माता परिकीर्तिता |
सर्वेषामविपर्यासाच्छिवंकरतया शिवा || ३-१७ ||

तरुणी काम्यमानत्वात् तारा संसारतारणात् |
अविपर्यासरूपत्वात् सत्या सत्यद्वयान्वयात् || ३-१८ ||

शान्ताशेषविकारत्वाच्छान्ता सा चिन्त्यते बुधैः |
मोहानपनयन्ती सा मोहिनी मोहनादपि || ३-१९ ||

इडा हविरधिष्ठानादिष्यमाणतयापि च |
रमयन्तीति सा रन्ती रतिश्च परिकीर्तिता || ३-२० ||

विश्रुतिर्विश्रुता सद्भिः स्मारयन्ती सरस्वती |
अनवच्छिन्नभासत्वान्महाभासाभिधीयते || ३-२१ ||

नामधेयैरियं तैस्तैर्नानाशास्त्रसमाश्रयैः |

प्. २४) अन्वर्थैर्दर्शिताशेषविभवा वैष्णवी परा || ३-२२ ||

उदधेरिव च स्थैर्यं महत्तेव विहायसः |
प्रभेव दिवसेशस्य ज्योत्स्नेव हिमदीधितेः || ३-२३ ||

विष्णोः सर्वाङ्गसंपूर्णा भावाभावानुगामिनी |
शक्तिर्नारायणी दिव्या सर्वसिद्धान्तसंमता || ३-२४ ||

शक्तिमतः शक्तिर्भिन्ना

देवाच्छक्तिमतो भिन्ना ब्रह्मणः परमेष्ठिनः |
एष चैषा च शास्त्रेषु धर्मधर्मिस्वभावतः || ३-२५ ||

भवद्भावस्वरूपेण तत्त्वमेकमिवोदितौ |
स्वातन्त्र्येण स्वरूपेण विष्णुपत्नीयमद्भुता || ३-२६ ||

यतो जगद्भविष्यन्ती क्वचिदुन्मेषमृच्छति |

शक्तेः द्वैविध्यम् भूतिशक्तेः त्रैविध्यम्

सहस्रायुतकोट्योघकोटिकोट्यर्बुदांशकः || ३-२७ ||

लक्ष्मीमयः समुन्मेषः स द्विधा व्यवतिष्ठते |
क्रियाभूतिविभेदेन भूतिः सा च त्रिधा मता || ३-२८ ||

अव्यक्तकालपुंभावात् तेषां रूपं प्रवक्ष्यते |

प्. २५) 		क्रियाशक्तेः भूतिशक्तिप्रवर्तकत्वम्

क्रियाख्यो योऽयमुन्मेषः स भूतिपरिवर्तकः || ३-२९ ||

लक्ष्मीमयः प्राणरूपो विष्णोः संकल्प उच्यते |
स्वातन्त्र्यमूल इच्छात्मा प्रेक्षारूपः क्रियाफलः || ३-३० ||

उन्मेषो यः सुसंकल्पः सर्वत्राव्याहतः कृतौ |
अव्यक्तकालपुंरूपां चेतनाचेतनात्मिकाम् || ३-३१ ||

भूतिं लक्ष्मीमयीं विष्णोः शक्तिं संभावयत्यसौ |
अव्यक्तं परिणामेन कालं कलनकर्मणा || ३-३२ ||

पुरुषं भोजनोद्योगैः सर्गे संयोजयत्ययम् |
सामर्थ्यत्रितयादानाद् वियोजयति संचरे || ३-३३ ||

विषमे परिणामे यत् सामर्थ्यं त्रिगुणात्मनः |
सृष्टौ दधाति तत् तस्मिन् विपर्यासं च संहृतौ || ३-३४ ||

अव्यक्तपुरुषोद्योगसंयोजनविधिक्रमम् |
काले दधाति सर्गादौ विपर्यासं च संहृतौ || ३-३५ ||

पुंसश्च वुद्धिसामर्थ्यमसामर्थ्यं च भोजने |
संकल्पः कुरुते विष्णोः सर्गप्रतिविसर्गयोः || ३-३६ ||

त्रीनेतान् संहतान् सृष्टौ विहतान् प्रतिसंचरे |
दधाति स्वेन रूपेण गुणो मणिगणानिव || ३-३७ ||

स्थितौ च कुरुते रक्षां तेषां कार्यसमीक्षणात् |

प्. २६) सर्वत्राव्याहतत्वं यत् तत् सुदर्शनलक्षणम् || ३-३८ ||

क्रियाशक्तेः वैविध्येन सर्वभावानुयायित्वम्

सोऽयं सुदर्शनं नाम संकल्पः स्पन्दनात्मकः |
विभज्य बहुधा रूपं भावे भावेऽवतिष्ठते || ३-३९ ||

वैविध्यप्रपञ्चनम्

व्याप्तिं सुदर्शनस्येमां प्रोच्यमानां मया शृणु |
यज्ज्ञात्वा पुरुषो लोके कृतकृत्यत्वमश्नुते || ३-४० ||

षाड्गुण्यं यत् परं ब्रह्म या गतिर्योगिनां परा |
नारायणः स विश्वात्मा भावाभावमिदं जगत् || ३-४१ ||

निष्कलेन स्वरूपेण यदा प्राप्य नियच्छति |
सदा सत्ता हि या तस्य जगन्निर्माणशक्तिका || ३-४२ ||

सर्वभावात्मिका लक्ष्मीरहंता परमात्मनः |
तद्धर्मधर्मिणी देवी भूत्वा सर्वमिदं जगत् || ३-४३ ||

निष्कलेन स्वरूपेण सापि तद्वन्नियच्छति |
तदीयैका कला भूतिर्जगद्भवनसंज्ञिता || ३-४४ ||

व्यापारो वास्तवस्तत्र जगन्नियमनात्मकः |
निष्कला या क्रियाशक्तिर्लक्ष्म्याः सौदर्शनी कला || ३-४५ ||

प्. २७) भजेते तौ यदा रूपं मनोनयननन्दनम् |
रक्षायै जगतामीशौ चक्रपद्मे तदा क्रिया || ३-४६ ||

रक्षोपकरणं देवौ तौ यावद्यावदिच्छतः |
शङ्खशार्ङ्गादिरूपेण तावत् तावत् सुदर्शनम् || ३-४७ ||

प्रकाशाह्लादपातैर्यद्विश्वस्योपचिकीर्षतः |
सूर्येन्दुवह्निरूपेण तदा चक्रं सुदर्शनम् || ३-४८ ||

देवदैत्यादिकान् भावान् यदा तौ भजतः स्वयम् |
तत्तदस्त्रमयी देवी तदा सौदर्शनी क्रिया || ३-४९ ||

यदा विश्वोपकाराय शास्त्रं नानाफलाश्रयम् |
कुरुतः सा क्रिया तत्र शासनं हृदयस्थितम् || ३-५० ||

यदा तौ भवतः शास्त्रं विश्वोपकृतये विभू |
तदा सा शास्त्रतात्पर्यं क्रिया सौदर्शनी कला || ३-५१ ||

शास्त्राधिकारिणो नाम यदा तौ पितरौ ध्रुवौ |
अधिकारस्तदा तेषां क्रियाशक्तिः सुदर्शनम् || ३-५२ ||

यदा शास्त्रार्थभूतौ तौ फलसाधनसंश्रयात् |
फलप्रसवसामर्थ्यं क्रिया तत्र सुदर्शनम् || ३-५३ ||

पुरुषार्थास्तु चत्वारो यदा तौ भवतः स्वयम् |
आत्मतर्पणसामर्थ्यं तदा चक्रं सुदर्शनम् || ३-५४ ||

प्. २८) यदा मन्त्रमयीं रक्षां भजतो जगतां हिते |
मन्त्रयन्त्रमयी देवी क्रियाशक्तिस्तदा त्वियम् || ३-५५ ||

वैश्वरूप्यस्य संक्षेपः क्रियाशक्तेः प्रदर्शितः |
सुदर्शनात्मिकायास्ते किं भूयः श्रोतुमिच्छसि || ३-५६ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
क्रियाशक्तेर्वैश्वरूप्यप्रदर्शनं नाम तृतीयोऽध्यायः || ३ ||

आदितः श्लोकाः १९२



प्रतिसंचरवर्णनं नाम चतुर्थोऽध्यायः

नारदः -

भगवन् देवदेवेश सर्वज्ञ वृषकेतन |
किं तत् कारणमित्युक्तं सृष्टये यत् प्रवर्तते || ४-१ ||

सुदर्शनेन यद् व्याप्तं रूपतः कार्यतोऽर्थतः |
विस्तरेण ममाचक्ष्व जगतः कारणं परम् || ४-२ ||

प्राकृतप्रलयवर्णनम्

अहिर्बुध्न्यः -

प्रोच्यमानं मया तत्त्वं कारणस्यावधारय |
तत्र तावन्निबोधेमं प्राकृतं प्रतिसंचरम् || ४-३ ||

येन कालेन सा विद्या प्रकृतिर्मूलसंज्ञिता |
सस्यादिसृष्टये धेनुरभवन्मेघरूपिणी || ४-४ ||

कालेन तावता सा तु चिकीर्ष्ये प्रतिसंचरे |
अधेनुर्नीरसा शुष्का भवत्यव्यक्तसंज्ञिता || ४-५ ||

नारदः -

कालेन कियता सर्गः सा धेनुः कामरूपिनी |

प्. ३०) अधेनुः सा भवेद् देवी यावता प्रतिसंचरे || ४-६ ||

प्रतिसंचरकालपरिमाणम्

अहिर्बुध्न्यः -

अष्टादश निमेषास्तु काष्ठा त्रिंशत्तु ताः कला |
तास्तु त्रिंशत् क्षणस्ते तु मुहूर्तो द्वादश स्मृतः || ४-७ ||

ते तु पञ्चदशाहः स्यात् तावती रात्रिरिष्यते |
ते पञ्चदश पक्षः स्यात् पक्षौ द्वौ मास इष्यते || ४-८ ||

संवत्सरो मानुषस्तु तैर्द्वादशभिरिष्यते |
काम्यः षोडशभिस्तैस्तु काम्याब्दानां तथा मुने || ४-९ ||

विद्या धेनुरधेनुश्च भवेत् कालेन तावता |
अधेन्वां तु ततस्तस्यां चिकीर्ष्ये प्रतिसंचरे || ४-१० ||

सर्वस्य पृथिव्यां लयः

नीरसं शुष्कमेवासीज्जगदेतच्चराचरम् |
महावातेन संशुष्कं संदग्धं च महाग्निना || ४-११ ||

आ शैलादा तृणाच्चैव यदा भूमौ समुन्नतम् |
मानवेषु लयं यान्ति तदा मानवमानवाः || ४-१२ ||

प्. ३१) मनुष्वेव लयं यान्ति मानवास्ते चतुःशतम् |
एवं चेतनवर्गे तु मनुष्वेव लयं गते || ४-१३ ||

मिथुनान्येव चत्वारि मनूनां केवलानि तु |
कूर्मपृष्ठसमानायां भुवि तिष्ठन्ति वै मुने || ४-१४ ||

पृथिव्या अप्सु लयः

नारायणस्य संकल्पादव्याहतसुदर्शनात् |
भूमेर्गन्धात्मकं सारं ग्रसन्त्यापस्तदा मुने || ४-१५ ||

आत्तगन्धा यदा भूमिरम्भसा कारणात्मना |
अतिभूय तदा पृथ्वीं मनवोऽप्सु व्यवस्थिताः || ४-१६ ||

भूमिस्त्वात्तरसा शश्वज्जहाति व्यक्तिनामनी |
प्रभवन्त्याप एतर्हि जगदेतच्चराचरम् || ४-१७ ||

अपां तेजसि लयः

संकल्पादेव पूर्वस्मात् सुदर्शनमयाद्धरेः |
अपामपि रसं सारं ज्योतिर्ग्रसति कारणम् || ४-१८ ||

अतिभूय तदापस्तु मनवो ज्योतिषि स्थिताः |
आपश्चात्तरसाः शश्वज्जहति व्यक्तिनामनी || ४-१९ ||

देदीप्यमानमेतर्हि ज्योतिरेव जगन्मुने |

प्. ३२)				तेजसो वायौ लयः

संकल्पचोदितो विष्णोर्वायुः कारणसंज्ञितः || ४-२० ||

ज्योतिषोऽप्यान्तरं रूपं सारं ग्रसति तद् ध्रुवम् |
संकल्पचोदिता विष्णोर्मनवोऽपि तदा मुने || ४-२१ ||

अतिभूयाखिलं ज्योतिर्वायुमेव श्रयन्ति ते |
आत्तरूपं तदा ज्योतिर्जहाति व्यक्तिनामनी || ४-२२ ||

वायुर्दोधूयमानस्तु जगदेतच्चराचरम् |

वायोराकाशे लयः

ततः कारणमाकाशं विष्णोः संकल्पचोदितम् || ४-२३ ||

सारं ग्रसति संस्पर्शं कारणं वै नभस्वतः |
सुदर्शनेरिता विष्णोर्मनवोऽपि महामुने || ४-२४ ||

न भस्येवावतिष्ठन्ते व्यतिभूय समीरणम् |
आत्तस्पर्शस्तदा वायुर्जहाति व्यक्तिनामनी || ४-२५ ||

भृशं शब्दायमानं तद्वियद्विश्वं चराचरम् |

आकाशस्याहंकारे लयः

क्रियाशक्तीरितो विष्णोरहंकारोऽभिमानवान् || ४-२६ ||

सारं ग्रसति शब्दाख्यं कारणं नभसो मुने |
तयैव प्रेरिता विष्णोरतिभूय वियत्पदम् || ४-२७ ||

प्. ३३) अहंकारेऽवतिष्ठन्ते मनवो भगवन्मयाः |
आत्तशब्दं वियत् तच्च जहाति व्यक्तिनामनी || ४-२८ ||

अहमित्येव तद्विश्वमहंकारात्मकं मुने |

अहंकारस्य बुद्धौ लयः

अभिमानात्मकं सारमहंकारस्य कारणम् || ४-२९ ||

सुदर्शनेरिता विष्णोर्बुद्धिर्ग्रसति वै मुने |
सुदर्शनेरिता विष्णोरतिभूय त्वहंकृतिम् || ४-३० ||

बुद्धावेवावतिष्ठन्ते मनवोऽष्टौ महामुने |
आत्ताभिमानोऽहंकारो जहाति व्यक्तिनामनी || ४-३१ ||

बुद्धिरेवेदमखिलं व्यवसायवती मुने |

बुद्धेस्तमसि लयः

सारमध्यवसायाख्यं बुद्धेः कारणमव्ययम् || ४-३२ ||

सुदर्शनेरितं विष्णोस्तमो ग्रसति कारणम् |
सुदर्शनेरिता विष्णोर्मनवोऽपि महामुने || ४-३३ ||

अतिभूय तदा बुद्धिं तमस्येव श्रिताः स्थितिम् |
आसीदिदं तमोभूतमप्रज्ञातमलक्षणम् || ४-३४ ||

अप्रतर्क्यमविज्ञेयं संस्तब्धं गुरु मोहनम् |

इन्द्रियाणां भूतैः सह तत्तत्कारणेषु लयः

घ्राणं जिह्वा च चक्षुश्च त्वक् च श्रोत्रं च पञ्चमम् || ४-३५ ||

प्. ३४) पायूपस्थं तथा पादौ हस्तौ वाक् चैव पञ्चमी |
द्वयोः पञ्चकयोर्द्वन्द्वं घ्राणपायवादिकं क्रमात् || ४-३६ ||

महीजलादिभिर्हेतौ लीयमानैः स्वके स्वके |
समं विलयमायाति सह घ्राणादिवृत्तिभिः || ४-३७ ||

मनोऽहंकार इत्येतत् सवृत्ति करणद्वयम् |
अहंकारे लयं याति बुद्धौ बोधनमिन्द्रियम् || ४-३८ ||

तम एवेदमखिलमिदानीमवतिष्ठते |

तमसो रजसि लयः

स्थितिशक्तिर्हि या चास्य तमसो गुरुतामयी || ४-३९ ||

रजो ग्रसति तां शश्वदीश्वरेच्छाप्रचोदितम् |
इच्छया प्रेरिता विष्णोर्मनवोऽपि महामुने || ४-४० ||

रजस्येवावतिष्ठन्ते व्यतिभूय तमोगतिम् |
आत्तसारं तमस्तत्तु जहाति व्यक्तिनामनी || ४-४१ ||

चलकिर्यात्मकं दुःखं रज एव जगत् तदा |

रजसः सत्त्वे लयः

या सा स्पन्दमयी शक्तिश्चलत्तात्मा रजोमयी || ४-४२ ||

तां वै सुदर्शनादिष्टं सत्त्वं ग्रसति कारणम् |
रजःस्था मनवश्चैव विष्णुसंकल्पचोदिताः || ४-४३ ||

प्. ३५) अतिभूय रजः सत्त्वं विशन्ति विमलं मुने |
आत्तसारं रजस्तत्तु जहाति व्यक्तिनामनी || ४-४४ ||

लघु प्रकाशकं सत्त्वमिदमासीच्चराचरम् |

सत्त्वस्य काले लयः

कालो नाम गुणो विष्णोः सुदर्शनसमीरितः || ४-४५ ||

सारं प्रज्ञामयं सत्त्वादादत्ते ज्ञानकारणम् |
अतिभूय तदा सत्त्वं मनवः कालसंश्रिताः || ४-४६ ||

काल एव जगत् कृत्स्नमिदमासीत् तदा मुने |
आत्तसारं च तत् सत्त्वं जहाति व्यक्तिनामनी || ४-४७ ||

कालस्य नियतौ लयः

काली कालगता शक्तिर्या साशेषप्रकालिनी |
नियतिर्नाम तां तत्त्वं ग्रसतीश्वरचोदिता || ४-४८ ||

सुदर्शनेरितास्ते च मनवोऽष्टौ महामुने |
अतीत्य कालतत्त्वं तां नियतिं प्रतिपेदिरे || ४-४९ ||

आत्तसारस्तदा कालो जहाति व्यक्तिनामनी |
नियतिर्नाम सा विश्वमिदमासीच्चराचरम् || ४-५० ||

नियतेः शक्तौ लयः

महाविद्यामयी शक्तिर्नियतेर्या महामुने |
शक्तिर्नाम तदा तां तु ग्रसतीश्वरचोदिता || ४-५१ ||

प्. ३६) मनवोऽपीश्वरादिष्टा नियतिं तामतीत्य वै |
शक्तिं मायामयीं विष्णोर्विशन्ति विपुलात्मिकाम् || ४-५२ ||

नियतिश्चात्तसारा सा जहाति व्यक्तिनामनी |
अथ शक्तिरिदं विश्वं जगदासीच्चराचरम् || ४-५३ ||

शक्तेः कूटस्थपुरुषे लयः

आ चैतन्योन्मिषत्तायाः शक्तेः शक्तिः सनातनी |
सुदर्शनेरितस्तां तु पुरुषो ग्रसति स्वयम् || ४-५४ ||

अतीत्य मनवः शक्तिं तं विशन्तीश्वरेरिताः |
आत्तसारा तदा शक्तिर्जहाति व्यक्तिनामनी || ४-५५ ||

सर्वात्मा सर्वतःशक्तिः पुरुषः सर्वतोमुखः |
सर्वज्ञः सर्वगः सर्वः सर्वमावृत्य तिष्ठति || ४-५६ ||

मनूनामेष कूटस्थः पुरुषो द्विचतुर्मयः |
कृत्स्नकर्माधिकारो वै देवदेवस्य वै हरेः || ४-५७ ||

त्रयोदशानां भूम्यादिशक्त्यन्तानां महामुने |
विलीनस्वस्वकार्याणां काम्यवर्षशतस्थितिः || ४-५८ ||

कूटस्थपुरुषस्यानिरुद्धे लयः

पुंसस्त्रीणि शतानि स्युस्ततो मनुमयः पुमान् |
चतुर्धा स्वं विभज्याथ ब्रह्मक्षत्रादिभावतः || ४-५९ ||

प्. ३७) स्वे स्वे स्थानेऽनिरुद्धस्य मुखबाह्वादिके मुने |
प्रलीयते क्षणेनैव तप्तायः पिण्डवारिवत् || ४-६० ||

ततोऽसौ भगवानेकः प्रलीनचिदचिन्मयः |
शतानि दश षट् चाथ वर्षाणामवतिष्ठते || ४-६१ ||

अनिरुद्धस्य प्रद्युम्नेऽप्ययः

अवस्थाय ततोऽप्येति प्रद्युम्नमजरं विभुम् |
निरुध्य सर्वचेष्टाः स्वास्तावत्कालं स तिष्ठति || ४-६२ ||

प्रद्युम्नस्य संकर्षणेऽप्ययः

ततः प्रद्युम्नसंज्ञोऽसौ भगवान् पुष्करेक्षणः |
अप्येति भगवन्तं तं संकर्षणमनामयम् || ४-६३ ||

कालं तिष्ठति तावन्तं सर्वदेवमयोऽच्युतः |
चिदचित्खचितं विश्वं शुद्धाशुद्धमशेषतः || ४-६४ ||

तिलकालकवत् स्वस्य देहे ज्ञानमये दधत् |
उदयास्ताचलावेष देवः संकर्षणो बलः || ४-६५ ||

चिदिन्दोरचिदङ्कस्य कलास्ता अनुधावतः |
अहीनमहरेतद्धि संकर्षणमयं परम् || ४-६६ ||

यत्र नानाविधा भावा व्यज्यन्ते स्वस्वयाख्यया |

संकर्षणस्य वासुदेवेऽप्ययः

शतानि षोडश स्थित्वा वर्षाणामयमच्युतः || ४-६७ ||

प्. ३८) अप्येति भगवन्तं तं वासुदेवं सनातनम् |
नासदासीत् तदानीं हि नो सदासीत् तदा मुने || ४-६८ ||

भावाभावौ विलोप्यान्तर्विचित्रविभवोदयौ |
अनिर्देश्यं परं ब्रह्म वासुदेवोऽवतिष्ठते || ४-६९ ||

सा रात्रिस्तत् परं ब्रह्म तदव्यक्तमुदाहृतम् |
षण्णां युगानि विज्ञानबलादीनामशेषतः || ४-७० ||

त्रीणि यस्मिन् प्रलीयन्ते यत् तत् सा रात्रिरुच्यते |
संकर्षणादिभूम्यन्तमञ्जनं विगतं यतः || ४-७१ ||

तदव्यक्तमिति ज्ञेयं समत्वात् सम उच्यते |
या सा भगवतः शक्तिरहंता सर्वभावगा || ४-७२ ||

अपृथक्चारिणी सत्ता महानन्दमयी परा |
संकर्षणादिभूम्यन्तस्तस्याः कोट्यंश ईरितः || ४-७३ ||

सदसच्चिदचिद्रूपैर्यत्र विश्वं प्रकाशते |
तस्मिन्नुपरते शश्वद्विश्वकोलाहलोद्गमे || ४-७४ ||

अलक्ष्या कार्यतः शक्तिर्देवाद्विजहती भिदाम् |
प्रतिसंचरिकां शक्तिं क्रियां सौदर्शनीं स्वकाम् || ४-७५ ||

संहृत्य बिभ्रती तां तु स्थितिं संकल्परूपिणीम् |
इन्धनाभावतो ज्वाला वह्निभावं यथा गता || ४-७६ ||

प्. ३९) ब्रह्मभावं व्रजत्येवं सा शक्तिर्वैष्णवी परा |
नारायणः परं ब्रह्म शक्तिर्नारायणी च सा || ४-७७ ||

व्यापकावतिसंश्लेषादेकं तत्त्वमिव स्थितौ |
संकर्षणोदयो यावदहः पौरुषमिष्यते |
तावती पौरुषी रात्रिः संहृताखिलवस्तुका || ४-७८ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
प्रतिसंचरवर्णनं नाम चतुर्थोऽध्यायः || ४ ||

आदितः श्लोकाः २७०



शुद्धसृष्टिवर्णनं नाम पञ्चमोऽध्यायः

अहिर्बुध्न्यः -

कार्यकारणवर्गस्य प्रलयोऽयं प्रदर्शितः |
सुदर्शनमयीं सृष्टिं तस्य वक्ष्यामि ते मुने || ५-१ ||

प्रलयावस्थब्रह्मस्वरूपम्

प्रसुप्ताखिलकार्यं सर्वतः समतां गतम् |
नारायणः परं ब्रह्म सर्वावासमनाहतम् || ५-२ ||

पूर्णस्तिमितषाड्गुण्यमसमीराम्बरोपमम् |

शक्तिरूपाया लक्ष्म्याः क्वचिदुन्मेषः

तस्य स्तैमित्यरूपा या शक्तिः शून्यत्वरूपिणी || ५-३ ||

स्वातन्त्र्यादेव कस्माच्चित् क्वचित् सोन्मेषमृच्छति |
आत्मभूता हि या शक्तिः परस्य ब्रह्मणो हरेः || ५-४ ||

देवी विद्युदिव व्योम्नि क्वचिदुद्द्योतते तु सा |
शक्तिर्विद्योतमाना सा शक्तिरित्युच्यतेऽम्बरे || ५-५ ||

शक्तेर्विविधभावव्यञ्जकत्वम्

व्यनक्ति विविधान् भावान् शुद्धाशुद्धान् समूर्तिकान् |

प्. ४१) तस्या उन्मेषमृच्छन्त्याः स्वातन्त्र्यं यत् स्वनिर्मितम् || ५-६ ||

प्रेक्षणात्मा स संकल्पस्तत् सुदर्शनमुच्यते |
सा क्रिया तद्धरेर्वीर्यं तत् तेजश्च बलं च तत् || ५-७ ||

व्यज्यन्ते ये च ते भावाः स्वभित्तिपरिवर्तिताः |
सा भूतिर्विष्णुशक्तिः सा शक्तेः कोट्यंशकल्पिता || ५-८ ||

बहुभिर्द्वन्द्वभावैः सा शक्तिर्भूतमयी स्थिता |
शुद्धाशुद्धविभागेन चेत्यचेतनरूपतः || ५-९ ||

काल्यकालविभेदेन व्यक्ताव्यक्तविभागतः |
व्यङ्ग्यव्यञ्जनरूपेण वाच्यवाचकभेदतः || ५-१० ||

भोग्यभोक्तृविभेदेन देहदेहिविभेदतः |
अन्यैश्चैवंप्रकारैः सा द्वन्द्वभेदैर्विभज्यते || ५-११ ||

एवं प्रकारभेदेन या शक्तिर्हेतुतां गता |
तां विजानीहि देवर्षे दिव्यां सौदर्शनीं कलाम् || ५-१२ ||

समीर्यते यथा वह्निर्मेघो वापि समीरणात् |
तथा सुदर्शनेनैव विभूतिः प्रेर्यते कला || ५-१३ ||

आनुलोम्येन सर्गे तु प्रातिलोम्येन संहृतौ |
यथा संप्रेर्यमाणा सा सुदर्शननभवस्वता || ५-१४ ||

प्. ४२) दधाति विविधान् भावांस्तथा मे गदतः शृणु |

शुद्धसृष्टिप्रपञ्चनम्

तत्र शुद्धमयं सर्गं विभूतेः प्रथमं शृणु || ५-१५ ||

यत् तत् षाड्गुण्यमित्युक्तं ज्ञानैश्वर्यबलादिकम् |
युगैस्तस्य त्रिभिः शुद्धा सृष्टिर्भूतेः प्रवर्तते || ५-१६ ||

गुणयुग्मत्रयात् व्यूहत्रयाविर्भावः

तत्र ज्ञानबलद्वन्द्वाद्रूपं सांकर्षणं हरेः |
ऐश्वर्यवीर्यसंभेदाद्रूपं प्राद्युम्नमुच्यते || ५-१७ ||

शक्तितेजःसमुत्कर्षादानिरुद्धी तनुर्हरेः |
एते शक्तिमया व्यूहा गुणोन्मेषस्वलक्षणाः || ५-१८ ||

व्यूहत्रयेऽपि षाड्गुण्यानुवृत्तिः

षाड्गुण्यविग्रहा देवाः पुरुषाः पुष्करेक्षणाः |
तत्र तत्रावशिष्टं यद् गुणानां द्वियुगं मुने || ५-१९ ||

अनुवृत्तिं भजत्येव तत्र तत्र यथायथम् |

त्रिधा चातुरात्म्यस्थितिः

व्याप्तिमात्रं गुणोन्मेषो मूर्तीकार इति त्रिधा || ५-२० ||

चातुरात्म्यस्थितिर्विष्णोर्गुणव्यतिकरोद्भवा |

प्. ४३) तत्र ज्ञानमयत्वेन देवः संकर्षणो बली || ५-२१ ||

व्यनक्त्यैकान्तिकं मार्गं भगवत्प्राप्तिसाधनम् |

प्रद्युम्नस्य कृत्यम्

वीर्यैश्वर्यमयो देवः प्रद्युम्नः पुरुषोत्तमः || ५-२२ ||

स्थितः शास्त्रार्थभावेन भगवत्प्राप्तिवर्त्मना |

अनिरुद्धस्य कृत्यम्

शास्त्रार्थस्य फलं यत् तद् भगवत्प्राप्तिलक्षणम् || ५-२३ ||

प्रापयत्यनिरुद्धः सन् साधकान् पुरुषोत्तमः |
शास्त्रशास्त्रार्थतत्साध्यफलनिर्वाहका इमे || ५-२४ ||

पुरुषाः पुण्डरीकाक्षा व्यूहाः शक्तिमया हरेः |

परवासुदेवेन सह व्यूहस्य चातुरात्म्यम्

भगवान् वासुदेवश्च व्यूहाश्चैते त्रयो मुने || ५-२५ ||

चातुरात्म्यमिदं विद्धि व्यक्ताव्यक्तस्वलक्षणम् |

गुणोन्मेषस्वरूपप्रदर्शनम्

गुणाः शक्तिमया ये ते ज्ञानैश्वर्यबलादयः || ५-२६ ||

तेषां युगपदुन्मेषः स्तैमित्यविरहात्मकः |
संकल्पकल्पितो विष्णोर्यः स तद्व्यक्तिलक्षणः || ५-२७ ||

प्. ४४) भगवान् वासुदेवः स परमा प्रकृतिश्च सा |
शक्तिर्या व्यापिनो विष्णोः सा जगत्प्रकृतिः परा || ५-२८ ||

शक्तेः शक्तिमतो भेदाद् वासुदेव इतीर्यते |

सिसृक्षोर्वासुदेवात् संकर्षणाविर्भावः

सर्वशक्तिमयो देवो वासुदेवः सिसृक्षया || ५-२९ ||

विभजत्यात्मनात्मानं यः स संकर्षणः स्मृतः |

तत्र दृष्टान्तः

भानावुदयशैलस्थे प्रभा यद्वद्विजृम्भते || ५-३० ||

उदयस्थे तथा देवे प्रभा संकर्षणात्मिका |

तस्य षोडशशतवर्षप्रतीक्षणम्

अव्यापृता शतान्येषा शक्तिस्तिष्ठति षोडश || ५-३१ ||

संकर्षणात्मिका साक्षाद् विज्ञानबलवारिभिः |
अनन्तो भगवान् विष्णुः शक्तिमान् पुरुषोत्तमः || ५-३२ ||

पूर्णस्तिमितषाड्गुण्यो निस्तरङ्गार्णवोपमः |
षण्णां युगपदुन्मेषाद् गुणानां स्वप्रचोदितात् || ५-३३ ||

अनन्त एव भगवान् वासुदेवः सनातनः |
तत्र ज्ञानबलोन्मेषात् स्वसंकल्पप्रचोदितात् || ५-३४ ||

अनन्त एव भगवान् देवः संकर्षणोऽच्युतः |

प्. ४५) 			प्रद्युम्नाविर्भावः

स्थित्वा षोडश वर्षाणि देवः शक्तिमयोऽच्युतः || ५-३५ ||

अनन्त एव भगवान् प्रद्युम्नः पुरुषोत्तमः |
अंशांशेनोदिता शक्तिः प्राद्युम्नी भगवत्प्रभा || ५-३६ ||

अव्यापृता शतान्येषा तूष्णीं तिष्ठति षोडश |

अनिरुद्धाविर्भावः

ततः शक्तिमयो देवः प्रद्युम्नः पुरुषोत्तमः || ५-३७ ||

शतानि षोडश स्थित्वा स्वसंकल्पप्रचोदितः |
अनन्त एव भगवाननिरुद्धो भवत्युत || ५-३८ ||

अंशांशेनोदिता शक्तिरानिरुद्धी हरेः प्रभा |
अव्यापृता शतान्येषा तूष्णीं तिष्ठति षोडश || ५-३९ ||

व्यूहस्य षोडशशतवर्षानन्तरं सृष्टौ व्यापृतिः

शतानि षोडश स्थित्वानिरुद्धः शक्तिमानसौ |
तदा व्याप्रियते सृष्टौ पूर्वाभ्यां सह नारद || ५-४० ||

व्यूहा एते विशालाक्षाश्चत्वारः पुरुषोत्तमाः |

व्यूहानां हेयप्रतिभटत्वमनादित्वं च

निर्दोषा निरनिष्टाश्च निरवद्याः सनातनाः || ५-४१ ||

अनन्तमक्षरं चैतच्चातुरात्म्यं महामुने |

प्. ४६) निस्तरङ्गदशायां ते निःसत्ताः सक्तचिन्मयाः || ५-४२ ||

शक्त्यात्मका गुणोन्मेषदशायां ते व्यवस्थिताः |
तत्र स्थूलदशायां ते व्यक्तिभावमुपागताः || ५-४३ ||

जगतामुपकाराय सच्चिदानन्दलक्षणाः |

चातुरात्म्यस्य मन -आलम्बनार्थत्वम्

मन -आलम्बनायैषा चातुरात्म्यव्यवस्थितिः || ५-४४ ||

व्यूहात् व्यूहान्तराविर्भावः

आम्नासिषुरमुष्याश्च रहस्याम्नायवेदिनः |
व्यूहान्तरविभावादीन् भेदान् संकल्पकल्पितान् || ५-४५ ||

द्वादश व्यूहान्तराणि

व्यूहान्तरं दश द्वे च केशवाद्याः प्रकीर्तिताः |

वासुदेवात् केशवादित्रयम्

केशवादित्रयं तत्र वासुदेवाद् विभाव्यते || ५-४६ ||

संकर्षणात् गोविन्दादित्रयाविर्भावः

संकर्षणाच्च गोविन्दपूर्वं त्रितयमद्भुतम् |

प्रद्युम्नात् त्रिविक्रमादित्रयाविर्भावः

त्रिविक्रमाद्यं त्रितयं प्रद्युम्नादुदितं मुने || ५-४७ ||

अनिरुद्धात् हृषीकेशादित्रयाविर्भावः

हृषीकेशादिकं तत्त्वमनिरुद्धान्महामुने |

प्. ४७) 			व्यूहान्तरस्य त्रैविध्यम्

पराः स्वकारणान्तःस्थाः सूक्ष्मास्ते द्विभुजाः स्मृताः || ५-४८ 
||

चतुर्भुजास्ते विज्ञेयाः स्थूलास्त्रिभुवनेश्वराः |
चक्राद्यायुधविन्यासो यन्त्रतन्त्रेऽभिधास्यते || ५-४९ ||

विभवा एकोनचत्वारिंशत्

विभवाः पद्मनाभाद्यास्त्रिंशच्च नव चैव हि |
पद्मनाभो ध्रुवोऽनन्तः शक्त्यात्मा मधुसूदनः || ५-५० ||

विद्याधिदेवः कपिलो विश्वरूपो विहंगमः |
क्रोडात्मा बडबावक्त्रो धर्मो वागीश्वरस्तथा || ५-५१ ||

एकाम्भोनिधिशायी च भगवान् कमठेश्वरः |
वराहो नारसिंहश्च पीयूषहरणस्तथा || ५-५२ ||

श्रीपतिर्भगवान् देवः कान्तात्मामृतधारकः |
राहुजित् कालनेमिघ्नः पारिजातहरस्तथा || ५-५३ ||

लोकनाथस्तु शान्तात्मा दत्तात्रेयो महाप्रभुः |
न्यग्रोधशायी भगवानेकशृङ्गतनुस्तथा || ५-५४ ||

देवो वामनदेहस्तु सर्वव्यापी त्रिविक्रमः |
नरो नारायणश्चैव हरिः कृष्णस्तथैव च || ५-५५ ||

ज्वलत्परशुधृग्रामो रामश्चान्यो धनुर्धरः |
वेदविद्भगवान् कल्की पातालशयनः स्मृतः || ५-५६ ||

प्. ४८) त्रिंशच्च नव चैवेते पद्मनाभादयो मताः |

तेषामुत्पत्त्यादिकं सात्त्वतादौ ज्ञेयम्

यतश्चैषां समुत्पत्तिर्यो व्यापारो यदायुधम् || ५-५७ ||

या मूर्तिर्यादृशी चैव यत्र चैते व्यवस्थिताः |
भूषणानि विचित्राणि वासांसि विविधानि च || ५-५८ ||

बाह्यान्तःकरणानां च त्रयो वर्गाः सवृत्तयः |
संकल्पनिर्मिता शक्तिर्या तत्तत्कार्यगोचरा |
सात्त्वते शासने सर्वं तत्तदुक्तं महामुने || ५-५९ ||

अध्यायार्थोपसंहारः

इतीयं शुद्धसृष्टिस्ते विष्णोः संकल्पकल्पिता |
भूत्यंशो लेशतः प्रोक्तः शृणु सृष्टिमथेतराम् || ५-६० ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
शुद्धसृष्टिवर्णनं नाम पञ्चमोऽध्यायः || ५ ||

आदितः श्लोकाः ३३०



शुद्धेतरसृष्टिवर्णनं नाम षष्ठोऽध्यायः

शक्तितद्वतोर्भेदवदभेदस्याप्युपपत्तिः

अहिर्बुध्न्यः -

योऽसौ नारायणो देवः परमात्मा सनातनः |
अहंभावात्मिका शक्तिस्तस्य तद्धर्मिणी || ६-१ ||

ताविमावेकधैवोक्तौ भेद्यभेदकभावतः |
पृथक्त्वेन च शास्त्रेषु जगद्धेतुतयोदितौ || ६-२ ||

शक्तितद्वतोरपृथक्स्थितिः

नैव शक्त्या विना कश्चिच्छक्तिमानस्ति कारणम् |
न च शक्तिमता शक्तिर्विनैका व्यवतिष्ठते || ६-३ ||

भगवतो लक्ष्म्याश्च प्रत्येकं जगत्कारणत्वव्यवहारकथनम्

तत्तद्गौरवमाश्रित्य तन्त्रवेदान्तपारगैः |
जगद्धेतुतया देवावेकैकाविव दर्शितौ || ६-४ ||

शुद्धेतरसृष्टिकथनप्रतिज्ञा

इति व्यवस्थिते सृष्टिमुक्तशिष्टामिमां शृणु |

भूतिशक्तेः स्वसंकल्परूपक्रियाशक्तिप्रवर्त्यत्वम्

येयं भूतिमयी स्फूर्तिर्विष्णुशक्तेः पुरोदिता || ६-५ ||

प्. ५०) तस्याः संकल्पमययैव स्फूर्त्या सा बहु नर्त्यते |

योगालम्बनभूतव्यूहविभवादेः शुद्धिमयस्फूर्तिरूपत्वम्

भूतेः शुद्धिमयी स्फूर्तिः सा व्यूहविभवात्मिका || ६-६ ||

यामालम्ब्य तरन्तीमं योगिनो भवसागरम् |

शुद्धेतरसृष्टेः व्यूहविभवमूलकत्वम्

अथ शुद्धेतरा सृष्टिस्तन्मूलैव प्रवर्तते || ६-७ ||

तस्यास्त्रैविध्यम्

पुरुषश्चैव कालश्च गुणश्चेति त्रिधोच्यते |
भूतिः शुद्धेतरा विष्णोः पुरुषो द्विचतुर्मयः || ६-८ ||

स मनूनां समाहारो ब्रह्मक्षत्रादिभेदिनाम् |

प्रद्युम्नात् मिथुनचतुष्टयोत्पत्तिः

ब्राह्मणो ब्राह्मणी चैव मिथुनं तन्मनुद्वयम् || ६-९ ||

प्रद्युम्नस्य मुस्वाज्जातं स्वसंकल्पेन चोदितम् |
उरसः क्षत्रियद्वन्द्वमूरुतश्च विशो द्वयम् || ६-१० ||

पद्भ्यां शूद्रद्वयं चैव प्रद्युम्नस्य समुद्गतम् |
समष्टिर्या मनूनां सा पुरुषो द्विचतुर्मयः || ६-११ ||

प्. ५१) 			कालप्रकृतिसृष्टिः

सूक्ष्मकालगुणावस्था सुदर्शनसमीरिता |
प्रद्युम्नस्य ललाटाच्च भ्रुवोः कर्णादुदीरिता || ६-१२ ||

अनिरुद्धाय पालनाज्ञादानम्

पुरुषः शक्तिरित्येतच्चेतनाचेतनात्मकम् |
वर्धयेत्यनिरुद्धाय प्रद्युम्नेनोपपाद्यते || ६-१३ ||

तेन तद्वर्धनम्

अन्तःस्थपुरुषां शक्तिं तामादाय स्वमूर्तिगाम् |
संवर्धयति योगेन ह्यनिरुद्धः स्वतेजसा || ६-१४ ||

नियतिकालयोरुदयः

नियतिः काल इत्येवं शक्तिः संकल्पचोदिता |
द्विधोदेत्यनिरुद्धात् सा यत् तत् कालमयं वपुः || ६-१५ ||

गुणमययाः प्रकृतेस्त्रैविध्यम्

यत्तद्गुणमयं रूपं शक्तेस्तस्याः प्रकीर्तितम् |
सत्त्वं रजस्तम इति त्रिधोदेति क्रमेण तत् || ६-१६ ||

सत्त्वादिभ्यो रज -आद्युत्पत्तिः

सत्त्वाद्रजस्तमस्तमस्तस्मात् तमसो बुद्धिरुद्गता |

प्. ५२) बुद्धेरहंकृतिस्तस्या भूततन्मात्रपञ्चकम् || ६-१७ ||

एकादशकमक्षाणां मात्रेभ्यो भूतपञ्चकम् |
भूतेभ्यो भौतिकं सर्वमित्ययं सृष्टिसंग्रहः || ६-१८ ||

पुनर्विस्तरेण सृष्टिप्रपञ्चनप्रश्नः

नारदः -

भगवन् भगनेत्रघ्न तत्त्वविज्ञानवारिधे |
आख्याहि विस्तरेणाद्य भूतेरुन्मेषमद्भुतम् || ६-१९ ||

तत्प्रपञ्चनम्

अहिर्बुध्न्यः -

शृणु नारद तत्त्वेन विष्णोः संकल्पकारिताम् |
भूतेः परिणतिं चित्रां चिदचिद्वर्गसंकुलाम् || ६-२० ||

परवासुदेवस्य नित्यविभूतिमत्ताप्रतिपादनम्

शुद्धा पूर्वोदिता सृष्टिर्या सा व्यूहादिभेदिनी |
सुदर्शनाख्यात् संकल्पात् तस्या एव प्रभोज्ज्वला || ६-२१ ||

ज्ञानानन्दमयी स्त्याना देशभावं व्रजत्युत |
स देशः परमं व्योम निर्मलं पुरुषात् परम् || ६-२२ ||

निःसीमसुखसंतानमनवद्यमनाकुलम् |
तत्रानन्दमया भोगा लोकाश्चानन्दलक्षणाः || ६-२३ ||

प्. ५३) ज्ञानानन्दमया देहा मुक्तानां भावितात्मनाम् |

श्रियः पत्युर्भगवतो नित्यमुक्तानुभाव्यत्वम्

सदा पश्यन्ति ते देवाः पुरुषं पुष्करेक्षणम् || ६-२४ ||

षाड्गुण्यविग्रहं देवं तादृश्या च श्रिया युतम् |
संकल्पसाधिताशेषदेहदैहिकविस्तरम् || ६-२५ ||

ईशानमस्य सर्वस्य जगतस्तस्थुषस्पतिम् |
सर्वावासमनावासं नारायणमनामयम् || ६-२६ ||

मुक्तानां स्वरूपम्

तत् पदं प्राप्य तत्त्वज्ञा मुच्यन्ते वीतकल्मषाः |
त्रसरेणुप्रमाणास्ते रश्मिकोटिविभूषिताः || ६-२७ ||

आविर्भावतिरोभावधर्मभेदविवर्जिताः |

तेषामपुनरावृत्तिः

परमं तेऽध्वनः पारं वैष्णवं पदमाश्रिताः || ६-२८ ||

विशन्ति नेममध्वानं कालकल्लोलसंकुलम् |

तेषा यथोपासनं फलप्राप्तिः

भक्तास्ते यादृशे रूपे संसारपदमाश्रिताः || ६-२९ ||

तादृशं ते समीक्षन्ते परमव्योमवासिनः |
विहृत्य सुचिरं कालं कोट्योघप्रतिसंचरम् || ६-३० ||

प्. ५४) ततो विशन्ति ते दिव्यं षाड्गुण्यं वैष्णवं यशः |

परमव्योम्नोऽशक्यवर्णनत्वम्

तदेतत् परमव्योम लेशतस्ते प्रदर्शितम् || ६-३१ ||

नैव वर्षायुतेनापि वक्तुं शक्योऽस्य विस्तरः |

जीवसमष्टिपुरुषस्यार्वाचीनस्थानवर्तित्वम्

उक्तः कर्माधिकारो यः पुरुषस्ते चतुर्युगः || ६-३२ ||

अस्मात् स परमव्योम्नस्तिष्ठत्यर्वाचि वै पदे |
सर्वात्मनां समष्टिर्या कोशोमधुकृतामिव || ६-३३ ||

शुद्ध्यशुद्धिमयो भावो भूतेः स पुरुषः स्मृतः |
अनादिवासनारेणुकुण्ठितैरात्मभिश्चितः || ६-३४ ||

स्वतः शुद्धानामप्यात्मनां भगवच्छक्त्या 
स्वरूपतिरोधानम्

आत्मनो भूतिभेदास्ते सर्वज्ञाः सर्वतोमुखाः |
भगवच्छक्तिमययैवं मन्दतीव्रादिभावया || ६-३५ ||

तत्तत्सुदर्शनोन्मेषनिमेषानुकृतात्मना |
सर्वतोऽविद्यया विद्धाः क्लेशमयया वशीकृताः || ६-३६ ||

तिरोहितस्वरूपाणां चातूरूप्यम्

ब्रह्मक्षत्रादिभावेन चातूरूप्यं व्रजन्ति ते |
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्रा इति विभेदतः || ६-३७ ||

प्. ५५) आत्मानो जीवसंज्ञास्ते बन्धमोक्षौ व्रजन्ति ते |

तेषां कर्मपारवश्यात् पृथिव्यामवतरणम्

मनवो नाम कूटस्थास्तेषामुक्ताः समष्टयः || ६-३८ ||

क्लेशाशयापरामृष्टाः सर्वज्ञाः सर्वतोमुखाः |
नित्यसिद्धा हि भूत्यंशास्ते प्रोक्ता भगवन्मयाः || ६-३९ ||

आविर्भावतिरोभावैः स्वस्मिन्नात्मनि नारद |
आत्मनो वर्तयन्तस्ते वैष्णवा आधिकारिकाः || ६-४० ||

विष्णोः संकल्परूपेण स्थित्वास्मिन् पौरुषे पदे |
योगेनावतरन्त्यंशैः स्थानात् स्थानं धरावधि || ६-४१ ||

अवतीर्णानां प्रजास्रष्टृत्वम्

सृष्टायां कर्मभूमौ ते मिथुनीभूय मानवान् |
चतुःशतं सृजन्त्येते भूयो मानवमानवान् || ६-४२ ||

ते चापरिमिताः सर्वे विस्तारस्तत्र वक्ष्यते |

अनिरुद्धात् शक्त्युत्पत्तिः

अर्वाचीने पदे तस्मात् पुरुषाद्धि चतुर्युगात् || ६-४३ ||

सृष्टानिरुधतः शक्तिस्तत्सुदर्शनचोदितात् |

शक्तौ कूटस्थमनूनामवतरणम्

सृष्टायामथ शक्तौ तु मनवोऽष्टौ महामुने || ६-४४ ||

प्. ५६) अवतीर्य स्वकात् स्थानाद्विष्णुसंकल्पचोदिताः |
तिष्ठन्ति कललीभूतास्तस्मिञ्शक्तिमये पदे || ६-४५ ||

कालो नाम गुणो नाम तस्या गर्भस्थितं द्वयम् |

शक्तितो नियतेरुत्पत्तिः

कालस्य नियतिर्नाम सूक्ष्मः सर्वनियामकः || ६-४६ ||

उदेति प्रथमं शक्तेर्विष्णुसंकल्पचोदितः |

तत्र मनूनां स्थितिः

मनवोऽवतरन्त्यत्र ते सुदर्शनचोदिताः || ६-४७ ||

यस्य स्याद्यादृशं रूपं यत्करं यत्स्वभावकम् |
सुदर्शनप्रभावस्थं तत्तन्नियमभावितम् || ६-४८ ||

नियतितः कालस्योत्पत्तिः

कालस्य पावनं रूपं यत्तु तत्कलनात्मकम् |
उदेति नियतेः सोऽथ कालः संकल्पचोदितः || ६-४९ ||

तत्र मनूनां स्थितिः

नियतेर्मनवोऽप्यत्र काले ह्यवतरन्ति ते |
कालः स कलयत्येको विष्णुसंकल्पचोदितः || ६-५० ||

कलयत्यखिलं काल्यं नदीकूलं यथा रयः |

प्. ५७) 		कालात् क्रमेण गुणमयरूपोत्पत्तिः

यत्तद्गुणमयं रूपं शक्तेः पूर्वं समीरितम् || ६-५१ ||

सोपानक्रमतः कालात् तद्गौणं व्यज्यते वपुः |

तत्र प्रथमं सत्त्वोत्पत्तिः

सत्त्वं तत्र लघु स्वच्छं गुणरूपमनामयम् || ६-५२ ||

प्रथमं व्यज्यते कालान्मनवोऽवतरन्त्यतः |

आनिरुद्ध्या वैष्णवमूर्त्या तस्याधिष्ठानम्

आनिरुद्धी ततो मूर्तिः स्वसंकल्पप्रचोदिता || ६-५३ ||

अधितिष्ठति तत् सत्त्वं विष्णुनाम्नैव नामभाक् |

तत एव तस्य सुखरूपत्वं स्वच्छत्वं च | सत्त्वाद्रज-उत्पत्तिः

तदेतत् सकलं स्वच्छं सुखमासीदनाकुलम् || ६-५४ ||

अन्तःस्थमनुकं सत्त्वमन्तःस्थाचिद्गुणं मुने |
विष्णुनाधिष्ठितं तस्माद्विष्णुसंकल्पचोदितात् || ६-५५ ||

रजो नाम गुणः सत्त्वात् तस्मादाविर्भवत्यलम् |

तत्र मनूनां स्थितिः

मनवोऽवतरन्त्यत्र सत्त्वात् संकल्पचोदिताः || ६-५६ ||

तस्यानिरुद्धाधिष्ठितब्रह्मरूपत्वम्

ब्राह्मी मूर्तिर्गुणं तं चाप्यानिरुद्ध्यधितिष्ठति |

प्. ५८) 		अतस्तस्य दुःखरूपत्वम्

तदेतत् प्रचलं दुःखं रजः शश्वत्प्रवृत्तिमत् || ६-५७ ||

लोलीभूतमिदं तच्च विश्वमन्तःस्थितं तदा |

रजसस्तम उत्पत्तिः

ब्रह्मणाधिष्ठितात् तस्मादन्तःस्थमनुकान्मुने || ६-५८ ||

संकल्पचोदितं विष्णोस्तमो नाम गुणोऽभवत् |

तत्र मनूनां स्थितिः

मनवोऽवतरन्त्यत्र ते सुदर्शनचोदिताः || ६-५९ ||

तस्यानिरुद्धाधिष्ठितरुद्ररूपत्वम्

रुद्रो नाम गुणस्तं चाप्यानिरुद्ध्यधितिष्ठति |

अतस्तस्य मोहनादिरूपत्वम्

गुरु विष्टम्भनं शश्वन्मोहनं चाप्रवृत्तिमत् || ६-६० ||

तत् तमो नाम भणितं गुणसागरपारगैः |

अंशतो गुणत्रयसाम्यापत्तिः

सुदर्शनमयेनैव संकल्पेनात्र वै हरेः || ६-६१ ||

चोद्यमानेऽपि सृष्ट्यर्थं पूर्णं गुणयुगं तदा |
अंशतः साम्यमायाति विष्णुसंकल्पचोदितम् || ६-६२ ||

प्. ५९) 			तस्यैव प्रकृतित्वम्

त्रैगुण्यं नाम तत्त्वज्ञैस्तत् तमः परिगीयते |

प्रकृतिपर्यायशब्दाः

गुणसाम्यमविद्या च स्वभावो योनिरक्षरम् |
अयोनिर्गुणयोनिश्चेत्याद्यास्त्रैगुण्यवाचकाः || ६-६३ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
शुद्धेतरसृष्टिवर्णनं नाम षष्ठोऽध्यायः || ६ ||

आदितः श्लोकाः ३९३



शुद्धेतरसृष्टिवर्णनं नाम सप्तमोऽध्यायः

प्रकृतिपुरुषकालानां समष्टिः

अहिर्बुध्न्यः -

अन्यूनानतिरिक्तं यद् गुणसाम्यं तमोमयम् |
तत् सांख्यैर्जगतो मूलं प्रकृतिश्चेति कथ्यते || ७-१ ||

क्रमावतीर्णो यस्तत्र चतुर्मनुयुगः पुमान् |
समष्टिः पुरुषो योनिः स कूटस्थ इतीर्यते || ७-२ ||

यत् तत् कालमयं तत्त्वं जगतः संप्रकालनम् |
स तयोः कार्यमास्थाय संयोजकविभाजकः || ७-३ ||

भगवत्संकल्पचोदितात् त्रितयादस्मात् महदाद्युत्पत्तिः

मृत्पिण्डीभूतमेतत्तु कालादित्रितयं मुने |
विष्णोः सुदर्शनेनैव स्वस्वकार्यप्रचोदितम् || ७-४ ||

महदादिपृथिव्यन्ततत्त्ववर्गोपपादकम् |

प्रकृतिः स्वरूपतः स्वभावतश्च परिणामिनी

पयोमृदादिवत् तत्र प्रकृतिः परिणामिनी || ७-५ ||

प्. ६१) 		पुरुषः स्वरूपतोऽपरिणामी

पुमानपरिणामी सन् संनिधानेन कारणम् |

कालस्य प्रकृतिपुरुषपाचकत्वम्

कालः पचति तत्त्वे द्वे प्रकृतिं पुरुषं च ह || ७-६ ||

प्रकृतेर्महत्तत्त्वोत्पत्तिः

पुरुषाधिष्ठितात् तस्माद्विष्णुसंकल्पचोदितात् |
कालेन कलिताच्चैव गुणसाम्यान्महामुने || ७-७ ||

महान् नाम महत्तत्त्वमव्यक्तादुदितं मुने |

महत्तत्त्वपर्यायाः

विद्या गौर्यवनी ब्राह्मी वधूर्वृद्धिर्मतिर्मधुः || ७-८ ||

अख्यातिरीश्वरः प्राज्ञेत्येते तद्वाचका मुने |

महतस्त्रैविध्यम्

कालो बुद्धिस्तथा प्राण इति त्रेधा स गीयते || ७-९ ||

तमःसत्त्वरजोभेदात् तत्तदुन्मेषसंज्ञया |
कालस्त्रुटिलवाद्यात्मा बुद्धिरघ्यवसायिनी || ७-१० ||

प्राणः प्रयतनाकार इत्येता महतो भिदाः |

तत्र सात्त्विकस्य चातुर्विध्यम्

धर्मो ज्ञानं विरागश्चाप्यैश्वर्यमिति संज्ञया || ७-११ ||

महतः सात्त्विकं रूपं चतुर्धा प्रविभज्यते |

प्. ६२)			तामसस्यापि चातुर्विध्यम्

अधर्माज्ञानावैराग्यमनैश्वर्यं च तामसम् || ७-१२ ||

महत्तत्त्वे मनूनामवस्थितिः

विद्याया उदरेऽष्टौ ते सुदर्शनसमीरिताः |
मनवो गर्भतां यान्ति सर्वज्ञाः सर्वदर्शिनः || ७-१३ ||

तत्र बुद्ध्युत्पत्तिः

बोधनं नाम वैद्यं तदिन्द्रियं तेषु जायते |
येनार्थानध्यवस्येयुः सदसत्प्रविभागिनः || ७-१४ ||

महतोऽहंकारोत्पत्तिः

विद्याया उदरे तत्राहंकृतिर्नाम जायते |
संकल्पाच्चोदिता विष्णोश्चोदितायाः सुदर्शनात् || ७-१५ ||

अहंकारपर्यायाः

अहंकारोऽभिमानश्च प्रजापतिरहंकृतिः |
अभिमन्ता च बोद्धा चेत्यस्याः पर्यायवाचकाः || ७-१६ ||

अहंकारस्य त्रैविध्यम्

तस्य वैकारिकं नाम रूपं सात्त्विकमुच्यते |
तैजसं राजसं रूपं भूतादिर्नाम तामसम् || ७-१७ ||

प्. ६३) 		अहंकारस्य रूपभेदाः

कामः क्रोधश्च लोभश्च मानश्चावमतिस्तृषा |
इत्यहंकृतिरूपाणि दर्शितानि मुने तव || ७-१८ ||

अहंकारे मनूनामवस्थितिः

नानाविभवयुक्तायामुत्पन्नायामहंकृतौ |
तदन्तर्गर्भमायाति मनूनां तच्चतुर्युगम् || ७-१९ ||

अहंकारात् मन -उत्पत्तिः

सुदर्शनेरितं विष्णोराहंकारिकमिन्द्रियम् |
मनो नाम मनूनां तज्जायते चिन्तनात्मकम् || ७-२० ||

मनस्वी बुद्धिमांश्चापि गर्भो मनुमयस्तथा |

भूतादेः शब्दतन्मात्रोत्पत्तिः

भूतादेः शब्दतन्मात्रं तामसादथ जायते || ७-२१ ||

तस्मादाकाशोत्पत्तिः

वियच्च शब्दतन्मात्राज्जायते शब्दलक्षणम् |

आकाशस्य गुणकर्मणी

शब्दैकगुणमाकाशमवकाशप्रायि च || ७-२२ ||

आकाशे मनूनां स्थितिः

तदन्तर्गर्भतां यान्ति विष्णुसंकल्पचोदिताः |

प्. ६४) मनवोऽष्टौ महाबुद्धे तदा वैकारिकात् पुनः || ७-२३ ||

श्रोत्रवाचोरुत्पत्तिः

श्रोत्रं वागिति विज्ञानकर्मेन्द्रिययुगं मुने |
समीक्षयैव देवस्य मनुषु प्रतिजायते || ७-२४ ||

मनूनां तद्वैशिष्ट्यम्

श्रोत्रवानथ वाग्मी च गर्भो मनुमयस्तथा |

अथ स्पर्शतन्मात्रोत्पत्तिः

सुदर्शनेरिताद्विष्णोर्भूतादेः स्पर्शमात्रकम् || ७-२५ ||

तस्माद्वायूत्पत्तिः

जायते स्पर्शवान् वायुस्तस्मादपि च जायते |

वायोः क्रियाभेदाः

शोषणं प्रेरणं चेष्टा व्यूहनं च समूहनम् || ७-२६ ||

क्रियाभेदा इमे तस्माज्जायन्ते वायुतो मुने |

त्वक्पाण्योरुत्पत्तिः

वैकारिकादहंकारात् त्वक्पाणिद्वितयं मुने || ७-२७ ||

ज्ञानकर्मेन्द्रियद्वन्द्वं संकल्पात् तस्य जायते |

वायौ मनूनां स्थितिः

तदन्तर्गर्भतां याति तदा मनुमयः पुमान् || ७-२८ ||

प्. ६५) 		तेषां त्वक्पाणिवैशिष्ट्यम्

चेष्टमानस्तदा गर्भो विष्णुसंकल्पचोदितः |
त्वक्पाणिद्वयवानासीत् स्पर्शादानादिसिद्धये || ७-२९ ||

रूपतन्मात्रतेजसोरुत्पत्तिः

तामसादथ भूतादेः सुदर्शनसमीरितात् |
जायते रूपमात्रं तु ज्योतिस्तस्माच्च रूपवत् || ७-३० ||

तेजसः क्रियाभेदाः

रूपं व्यक्तिस्तथा पाकः कान्तिर्दीप्तिरितीदृशाः |
जायन्ते तैजसा भेदा भेदाद्वैकारिकात् तथा || ७-३१ ||

चक्षुःपादयोरुत्पत्तिः

सुदर्शनेरिताज्जातं चक्षुःपादयुगं मुने |

तेजसि मनूनां स्थितिः

तदन्तर्गर्भतां यान्ति ते सुदर्शनचोदिताः || ७-३२ ||

तेषां चक्षुःपादवैशिष्ट्यम्

मनवो रूपवन्तस्ते कान्तिदीप्त्यादिशालिनः |
चक्षुष्मन्तः पादवन्तो वीक्षणाटनयोगिनः || ७-३३ ||

रसतन्मात्राम्भसोरुत्पत्तिः

तामसादथ भूतादेर्विष्णोरीक्षानियोजितात् |

प्. ६६) जायते रसमात्रं तु जायन्तेऽम्भांसि वै ततः || ७-३४ ||

तत्क्रियाभेदाः

जायन्तेऽथ गुणास्तेषां रसस्नेहद्रवादयः |

रसनोपस्थेन्द्रियोत्पत्तिः

अथ वैकारिकात् तस्माद् विष्णुसंकल्पचोदितात् || ७-३५ ||

रसनोपस्थमित्येतज्जायते दृक्क्रियात्मकम् |

अप्सु मनूनां स्थितिः

तदन्तर्गर्भतां यान्ति विष्णुसंकल्पचोदिताः || ७-३६ ||

मनवस्ते महाबुद्धे विष्णुकर्माधिकारिणः |

तेषांरसनोपस्थवैशिष्ट्यम्

सरसाः स्नेहवन्तश्च रुधिरादिद्रवान्विताः || ७-३७ ||

जायन्ते रसनावन्तः पुंस्त्रीव्यञ्जनभेदिताः |

गन्धतन्मात्रमह्योरुत्पत्तिः

सुदर्शनेरितात् तस्माद्भूतादेस्तदनन्तरम् || ७-३८ ||

जायते गन्धतन्मात्रं तस्माद्गन्धवती मही |

पार्थिवगुणभेदाः

काठिन्यं गौरवं स्थैर्यमित्याद्याः पार्थिवा गुणाः || ७-३९ ||

प्. ६७)				घ्राणपायवोरुत्पत्तिः

वैकारिकादहंकारात् सुदर्शनसमीरितात् |
घ्राणं पायुरिति द्वन्द्वं ज्ञानकर्मात्मकं मुने || ७-४० ||

पृथिव्यां मनूनां स्थितिः

भुवस्ते गर्भतां यान्ति विष्णुसंकल्पचोदिताः |

तेषां घ्राणपायुवैशिष्ट्यम्

गुरवः स्थिरसंघाता अस्थिदन्तादिसंयुताः || ७-४१ ||

घ्राणवन्तः पायुमन्तः संपूर्णावयवा मुने |

संकल्पाद्युत्पत्तिः

संकल्पश्चैव संरम्भः प्राणाः पञ्चविधास्तथा || ७-४२ ||

मनसोऽहंकृतेर्बुद्धेर्जायन्ते पूर्वमेव तु |

एवं मनूनां सर्वावयवपूर्णता

एवं संपूर्णसर्वाङ्गाः प्राणापानादिसंयुताः || ७-४३ ||

सर्वेन्द्रिययुतास्तत्र देहिनो मनवो मुने |

सृष्टिप्रलयकालयोस्तुल्यपरिमाणत्वम्

यो यादृग्वर्णितः पूर्वं कालस्तत्प्रतिसंचरे || ७-४४ ||

प्. ६८) सर्गे स एव विज्ञेयो वैष्णवैस्तत्त्वचिन्तकैः |
विद्याविपरिणामोऽयं सप्तधा वीक्षया हरेः || ७-४५ ||

महाभूतानि तान्याहुर्विभागान् सप्तधा मुने |

मनुविभागः

मनवोऽपि विभज्यन्ते सुदर्शनसमीरिताः || ७-४६ ||

युगशो युगशः पूर्वं पश्चात् पुंस्त्रीविभेदतः |
स्वयमागतविज्ञानाः सर्वज्ञाः सर्वदर्शिनः || ७-४७ ||

आत्मन्यध्यक्षमीशानमनिरुद्धं दधत्यथ |

मनुभिर्गर्भोत्पादनम्

ततो ह्यध्यक्षवन्तस्ते तत्संकल्पेन चोदिताः || ७-४८ ||

गर्भानादधते स्त्रीषु मनवस्ते शतं शतम् |

तेषां ब्राह्मणादिसंज्ञा

ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्राश्चेति वतुर्विधाः || ७-४९ ||

मानवा मनुयोषिद्भ्यो जायन्ते द्वन्द्वलक्षणाः |

तदुत्पन्नानां मानवमानवादिसंज्ञा

मनुभिः संस्कृतास्ते तु स्वासु पत्नीषु मानवाः || ७-५० ||

जनयन्ति बहून् पुत्रांस्ते स्युर्मानवमानवाः |

प्. ६९)			तेषां भगवत्कैंकर्यकारित्वम्

तेषां गोत्राण्यनेकानि यैरिदं सकलं ततम् || ७-५१ ||

चातुर्वर्ण्यमया एते भगवत्कर्मकारिणः |

भागवतकैंकर्यकारिणां मोक्षसंपत्तिः

तेषां ये कर्म कुर्वन्ति साधवः शतवार्षिकम् || ७-५२ ||

विवेकज्ञानमासाद्य ते विशन्ति हरिं परम् |

अन्येषां संसारप्राप्तिः

युगादियुगनिर्ह्रासाद्ये कर्मान्तरकारिणः || ७-५३ ||

फलाभिध्यायिनो यान्ति तत्प्रसूतां गतिं तु ते |

कर्महेतुकदेवादिसृष्टिः

या सा विद्या पुरा प्रोक्ता मनुगर्भवती मुने || ७-५४ ||

गर्भवत्येव सा देवान् नानागुणविभेदितान् |
दैत्यदानवरक्षांसि गन्धर्वोरगकिंनरान् || ७-५५ ||

इति नानाविधा योनीर्विष्णोः संकल्पचोदिता |
स्वसंकल्पेन सृजति ते चान्यांस्तेऽपि चापरान् || ७-५६ ||

मनुगर्भदशायां तु पितृदेवर्षिमानवाः |
इति सृष्टास्तया शश्वद्विद्यया ब्रह्मणा स्वयम् || ७-५७ ||

प्. ७०) मनूनां देवादीनां च कूटस्थपुरुषव्यष्टिरूपत्वम्

कूटस्थो यः पुरा प्रोक्तः पुमान् व्योम्नः परादधः |
मनवो देवताद्याश्च तद्व्यष्टय इतीरिताः || ७-५८ ||

जीवानां भगवद्विभूतित्वम्

जीवभेदा मुने सर्वे विष्णुभूत्यंशकल्पिताः |

महतो मेघात्मना परिणामः

अथ व्यक्तेषु मनुषु प्रजातेषु पुनः पुनः || ७-५९ ||

विद्यैवांशेन केनापि धेनुर्भवति शाश्वती |
धेनुरित्युच्यते विद्या मेघभावमुपागता || ७-६० ||

पयः क्षरति वर्षाख्यमन्नादिपरिणामवत् |

जीवानां ज्ञानभ्रंशहेतुकथनम्

तत्तु वैद्यं पयः प्राश्य सर्वे मानवमानवाः || ७-६१ ||

ज्ञानभ्रंशं प्रपद्यन्ते सर्वज्ञाः स्वत एव ते |

ततः शास्त्रप्रवृत्तिः

ततः प्रवर्त्यते शास्त्रं मनुभिः पूर्वजैस्तदा || ७-६२ ||

तदादिष्टेन मार्गेण ते यान्ति परमां गतिम् |
लेशतः सृष्टिरुक्तेयं भूतेः शुद्धेतरा मुने || ७-६३ ||

प्. ७१) सुदर्शनेन या विष्णोरेवंभावेन भाव्यते |

अध्यायद्वयार्थसंक्षेपः

भूयश्च शृणु संक्षेपमिमं नारद तत्त्वतः || ७-६४ ||

एका शक्तिर्हरेर्विष्णोः सर्वभावानुगामिनी |
देवी षाड्गुण्यपूर्णा सा ज्ञानानन्दक्रियामयी || ७-६५ ||

भाव्यभावकभेदेन सा द्विधाभावमृच्छति |
भावकस्तत्र संकल्पः सुदर्शनमयो हरेः || ७-६६ ||

अव्याघातस्तु यस्तस्य सा सुदर्शनता मुने |
ज्ञानमूलक्रियात्मासौ स्वच्छः स्वच्छन्दचिन्मयः || ७-६७ ||

भाव्यो नाम परांशो यः सा भूतिरिति गीयते |
संकर्षणादिभूम्यन्ता शुद्धेतरविभागिनी || ७-६८ ||

संकर्षणादिव्यूहान्ता शुद्धसर्गमयी स्थिता |
शक्त्यादिर्भूमिपर्यन्ता शुद्धेतरमयी मुने || ७-६९ ||

अंशयोः पुरुषो मध्ये यः स्थितः स चतुर्युगः |
शुद्धेतरमयं विद्धि कूटस्थं तं महामुने || ७-७० ||

इतीयं विविधा भूतिर्नानातत्त्वमयी मुने |
सुदर्शनेन मरुता ज्वालेव बहुधेर्यते || ७-७१ ||

आनुलोम्येन सर्गे तु प्रातिलोम्येन चाप्यये |
मध्ये च स्थाप्यते तेन कार्यते च तथा तथा || ७-७२ ||

प्. ७२) 		सुदर्शनानधीनस्य वस्तुनस्तुच्छता

भूतेरंशः स नैवास्ति स्वल्पाल्पोऽपि महामुने |
यो न याति स्वजन्मादौ सुदर्शनविधेयताम् || ७-७३ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
शुद्धेतरसृष्टिवर्णनं नाम सप्तमोऽध्यायः || ७ ||

आदितः श्लोकाः ४६६



जगदाधारनिरूपणं नाम अष्टमोऽध्यायः

सृष्टौ वादिनां बहुधा विप्रतिपत्तिः

नारदः -

भगवन् देवदेवश भगनेत्रविनाशन |
श्रुतं मयैतदखिलं तव वक्त्राम्बुजस्रुतम् || ८-१ ||

व्याकुलस्त्वन्तरात्मा मे नानाज्ञानविमोहितः |
केचित् त्रैभूतिकीं सृष्टिं ब्रुवते तत्त्ववादिनः || ८-२ ||

चतुर्भूतमयीमन्ये केऽप्यन्ये पाञ्चभौतिकीम् |
तां षड्धातुमयीमेके सप्तधातुमयीं परे || ८-३ ||

अष्टप्रकृतिकां केचिन्नवप्रकृतिकां परे |
दशतत्त्वमयीमेके केचिदेकादशात्मिकाम् || ८-४ ||

एवमुच्चावचां संख्यां तत्त्वप्रकृतिगोचराम् |
वदन्ति मुनयः सिद्धा देवा वेदास्तथैव च || ८-५ ||

अण्डजामपरे सृष्टिं पद्मजामपि चापरे |
पावकीमपरे सृष्टिं केचित् कायान्तरोद्भवाम् || ८-६ ||

प्. ७४) विद्यागर्भमयीमेके शून्यरूपामथापरे |

तत्र तत्त्वजिज्ञासया प्रश्नः

इत्थमुच्चावचार्थास्ते नानाशास्त्रमहोदधौ || ८-७ ||

नानादर्शनकल्लोलजातकोलाहलोद्भटे |
विमुह्यत्यवमग्नेयमप्लवा वुद्धिरद्य मे || ८-८ ||

निर्णयप्लवदानेन तामुत्तारय शंकर |

तदुत्तरकथनारम्भः

अहिर्बुध्न्यः -

उचितं तव देवर्षे यदयं प्रश्न ईरितः || ८-९ ||

मुह्यन्त्यत्र महान्तोऽपि शृणु मे तत्त्वनिर्णयम् |
परमात्मा परो देव एकः षाड्गुण्यमुज्ज्वलम् || ८-१० ||

वेदवाचोऽपि कार्त्स्न्येन तत्त्वावगाहनासामर्थ्यम्

वागनादिरनन्तापि तत्त्वं तन्नावगाहते |
गुणैस्तटस्थितैस्तैस्तैरजानानेव सा स्थिता || ८-११ ||

विप्रतिपत्तौ हेतुकथनम्

यद्गुणे नाम्नि ये श्रान्तास्तत्र तत्त्वविदो मुने |
मनुभिस्तद्गुणैस्तैस्तैस्ते ते तत्त्वविदां वराः || ८-१२ ||

प्. ७५) निर्दिशन्ति जगद्धेतुण् स्वनिरूढैर्महामुने |
नानागुणनिमित्तैस्तैर्नानावक्तृसमीरितैः || ८-१३ ||

भेदं व्यवस्थिताः शब्दैरपर्यायविदो जनाः |

एकस्या अपि लक्ष्म्या नानाशब्दगोचरत्वम्

एवं विष्णोः प्रिया भाः सा शक्तिः षाड्गुण्यविग्रहा || ८-१४ ||

नानानामभिरेकापि तत्त्वविद्भिरुपास्यते |

तत्त्वविदां स्वस्वदृष्टार्थवादित्वम्

तस्यां प्रवर्तमानायां स्वसंकल्पेन सर्जने || ८-१५ ||

तथा निवर्तमानायां स्वसंकल्पेन संहृतौ |
विज्ञानबलवैषम्याद्ये ये तत्त्वविदो मुने || ८-१६ ||

न्यूनाधिकविभेदेन यावतीर्ददृशुर्भिदाः |
तावतीस्तावतीस्ते ते प्रोचुः शिष्याभिचोदिताः || ८-१७ ||

अतश्चासर्वदृग्बुद्धिः संख्यासु प्रविमुह्यति |
पितामहादयो ये च जगत्कार्याधिकारिणः || ८-१८ ||

तेषां न्यूनाधिभावोऽपि वक्तृभेदात् प्रकल्पितः |
स्वातन्त्र्यमनियोज्यं तु विष्णोः षाड्गुण्यरूपिणः || ८-१९ ||

तद्बुद्धिरुचिवैचित्र्यादण्डपद्मादिसंभवः |
नानुयोजनमर्हन्ति परमात्मप्रवृत्तयः || ८-२० ||

प्. ७६) 		भगवत्प्रकारानन्त्यम्

स यथा चेष्टते सृष्टौ स्थितौ संहरणेऽपि वा |
तथा तथा प्रकारास्ते ह्यनन्ताः कालवैभवात् || ८-२१ ||

वादिनामेकैकप्रकारवादित्वम्

एवं प्रकारनानात्वे देवस्य हरिमेधसः |
कश्चिदेकं परोऽन्यं तु प्रकारमपरोऽपरम् || ८-२२ ||

धिया विदित्वा प्रोवाच शिष्याय हितकाम्यया |

अतः शास्त्रवैविध्यम्

चित्रा सिष्ट्यादिशास्त्राणां प्रवृत्तिरत ईदृशी || ८-२३ ||

यथाद्यत्वे मनुष्याणां कर्मवैषम्यसंभवा |
अहोरात्रादिभेदेषु सुखदुःखव्यवस्थितिः || ८-२४ ||

तथा ब्राह्मेष्वहःस्विष्टा सुखदुःखव्यवस्थितिः |

ब्राह्मकल्पानां नानारूपत्वम्

केचिद्वाताकुला घस्रा ब्रह्मणो मुनिसत्तम || ८-२५ ||

तथा वर्षाकुलाः केचित् केचिदातपसंकुलाः |
प्रभूतशत्रवः केचित् केचित् सुस्वमनोहराः || ८-२६ ||

अनेन निश्चयेनैव धियमास्थाय शाश्वतीम् |
संस्तम्भयान्तरात्मानं व्यामोहस्ते विनश्यतु || ८-२७ ||

प्. ७७) इति नानाविधाकारं क्रियाभूतिविभेदितम् |
निमित्तोत्पादकाकारं कारणं कथितं मुने || ८-२८ ||

श्रुतार्थानुवादः

नारदः -

कारणं कथितं देव सर्वज्ञ वृषकेतन |
या सा शक्तिर्जगद्धातुः कथिता समवायिनी || ८-२९ ||

लक्ष्मीर्नाम द्विधा सा तु क्रियाभूतिविभेदिनी |
या क्रिया नाम संकल्पः स सुदर्शननामवान् || ८-३० ||

भूतिर्नाम जगद्रूपा कालाव्यक्तपुमात्मिका |
अशुद्धा शुद्धरूपा तु सा व्यूहविभवात्मिका || ८-३१ ||

क्रिया प्रवर्तिका भूतेः सा सुदर्शनरूपिणी |
इत्येतद्दर्शितं तत्त्वं देवदेवेन मे श्रुतम् || ८-३२ ||

द्वितीयप्रश्नस्मारणम्

अधुना श्रोतुमिच्छामि द्वितीयं प्रश्नमीश्वर |
आधारो नाम यः प्रोक्तो जगतां वृषभध्बज || ८-३३ ||

सुदर्शनस्य जगदाधारत्वम्

अहिर्बुध्न्यः -

शृणु नारद तत्त्वेन य आधार उदीर्यते |
येनेदं ध्रियते विश्वं तन्तुना मणयो यथा || ८-३४ ||

प्. ७८) या सा शक्तिर्हरेराद्या लक्ष्मीर्नाम महामुने |
या सा सर्वात्मनो विष्णोर्भावाभावानुयायिनी || ८-३५ ||

तस्या अल्पायुतांशांशः स्वस्वातन्त्र्यविजृम्भितः |
क्रियाभूतिविभेदेन समुदेतीति वर्णितम् || ८-३६ ||

सुदर्शनेन क्रियया शङ्कुनेव छदो मुने |
भूतिः सा ध्रियते शश्वद्विस्तरं तत्र मे शृणु || ८-३७ ||

तत्र महारात्रिधरचक्रं प्रथनम्

संहृताखिलभूतस्य स्तैमित्यं ब्रह्मणो हि यत् |
अप्ययः सा महारात्रिस्तत्संकल्पेन धार्यते || ८-३८ ||

महारात्रिधरो नाम तदरं वै सुदर्शनम् |
तदेकारं महच्चक्रमद्यत्वे चिन्त्यते सुरैः || ८-३९ ||

उषश्चक्रं द्वितीयम्

यत् सिसृक्षामयं रूपं ब्रह्मणः शक्तिसंभवम् |
ज्वालेव वायुना वह्नेः संकल्पेन तदीर्यते || ८-४० ||

उषश्चक्रं तदुद्दिष्टमरद्वितयभूषितम् |
भूतिकामैरजस्रं तद्ब्रह्मणा चैव धार्यते || ८-४१ ||

प्. ७९) 			उदयचक्रं तृतीयम्

यः स संकर्षेणोन्मेषो यो धारयति तं सदा |
साक्षादुदयचक्रं तद्विज्ञानत्रितयात्मकम् || ८-४२ ||

स संकर्षणसंकल्पो ज्ञानकामैर्निषेव्यते |

ऐश्वर्यचक्रं चतुर्थम्

यः स प्राद्युम्न उन्मेष ऐश्वर्यमय ऊर्जितः || ८-४३ ||

वैष्णवेनैव लाक्ष्मेण स संकल्पेन धार्यते |
तद्वै प्रद्युम्नसंकल्पमैश्वर्यमयमूर्जितम् || ८-४४ ||

सम्यक् चतुररं चक्रमैश्वर्यस्था उपासते |

शक्तिमहाचक्रं पञ्चमम्

आनिरुद्धो य उन्मेषः शक्तितेजोविदीपितः || ८-४५ ||

संकल्पो ब्रह्मशक्त्युत्थस्तं धारयति सर्वदा |
तद्वैशक्तिमहाचक्रं पञ्चारं परिकल्पितम् || ८-४६ ||

शक्तितेजःसमृद्धयर्थं विश्वे देवा उपासते |

षडरचक्रं षष्ठम्

व्यूहान्तरसमाख्यातं केशवादिद्विषट्ककम् || ८-४७ ||

सुदर्शनेन ध्रियते येन संकल्परूपिणा |
षडरं तन्महाचर्कं व्यूहान्तरविभावकम् || ८-४८ ||

प्. ८०) ऋत्वरं तत् समाख्यातं व्रतकामा उपासते |

महासुदर्शनचक्रं सप्तमम्

विभवो यः पुरा प्रोक्तः पद्मनाभादिरूर्जितः || ८-४९ ||

स येन ध्रियते विष्णोः संकल्पेन महामुने |
महासुदर्शनं नाम द्वादशारं तदुच्यते || ८-५० ||

विभवान्तरसंज्ञं तद्यच्छक्त्यावेशसंभवम् |
धृतं तद् द्वादशारेण तत्संकल्पेन चक्रिणा || ८-५१ ||

सहस्रारचक्रमष्टमम्

यत्तु तत् परमं व्योम यद् विष्णोः पदमूर्जितम् |
सहस्रारेण चक्रेण तत्संकल्पेन धार्यते || ८-५२ ||

एते सौदर्शना व्यूहाः समासेन प्रकीर्तिताः |
आधाराधेयभावेन वर्तन्ते ते स्वयं मुने || ८-५३ ||

संकल्पः कोटिकोट्यंशः शक्तेर्भूतिस्तथा द्विधा |
शक्तिः सा वैष्णवी सत्ता बहुधैवं प्रभासते || ८-५४ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
जगदाधारवर्णनं नाम अष्टमोऽध्यायः || ८ ||

आदितः श्लोकाः ५२०



अशुद्धजगदाधारनिरूपणं नाम नवमोऽध्यायः

प्रथमं पौरुषचक्रम्

अहिर्बुध्न्यः -

आधारः कथितः शुद्धः शुद्धा सा येन धार्यते |
भूतिर्व्यूहादिरूपेण या सा देवी प्रवर्तते || ९-१ ||

पुमाद्यवनिपर्यन्ता यथा शुद्धेतरात्मिका |
सा येन धार्यते चक्रं तत्संकल्पमयं शृणु || ९-२ ||

त्र्यरं तत् पौरुषं चक्रं पुरुषो येन धार्यते |

शक्त्यादिचक्राणि

चक्रं त्रिंशदरं प्रोक्तं शक्तिः सा येन धार्यते || ९-३ ||

तादृशं नैयतं चक्रं नियतिर्येन धार्यते |
षडरं कालचक्रं तत् स कालो येन धार्यते || ९-४ ||

सत्त्वं रजस्तमश्चैव धार्यन्ते यैर्महामुने |
तानि त्वाधारचक्राणि त्र्यराणीति विदुर्बुधाः || ९-५ ||

चक्रमेकादशारं तु बुद्धिः सा येन धार्यते |

प्. ८२) अष्टारं तन्महाचक्रमहंकारस्य धारकम् || ९-६ ||

एकारं वैयतं चक्रं द्व्यरं तद्वायुधारकम् |
त्र्यरं तैजसमाख्यातमाप्यं चतुररं मुने || ९-७ ||

पञ्चारं पार्थिवं चक्रं पृथिवी येन धार्यते |
गुणचक्राण्यरैः सर्वाण्यङ्कितानि त्रिभिस्त्रिभिः || ९-८ ||

एकादशविधं चक्रमैन्द्रियं द्वियुगारकम् |
इयमाधारशक्तिस्ते प्रोक्ता प्रतिस्विकी मुने || ९-९ ||

महाविभूतिचक्रम्

एकधारं महच्चक्रं महाभूतिकरं शृणु |
महाकेतुपटी यद्वद्वितता व्योम्नि धार्यते || ९-१० ||

अनिशं पावमानेन पवमानेन वै मुने |
संकर्षणादिभूम्यन्ता विष्णुशक्तिमयी तथा || ९-११ ||

निरालम्बे पटे भूतिः संकल्पेनैव धार्यते |
तत्संकल्पमयं चक्रमनन्तारं महामुने || ९-१२ ||

दिव्यं महाविभूत्याख्यमवाङ्मनसलङ्घितम् |
अप्रमेयमनाद्यन्तं भावाभावस्वलक्षणम् || ९-१३ ||

अनन्तारमपर्यन्तं पर्यन्तकुलसंकुलम् |
ब्रह्माण्डकोटिकोट्योघकोट्यर्बुदविभावितम् || ९-१४ ||

प्. ८३) महाभूतसहस्रौघसहस्रौघविभावनम् |
ज्योतिरिङ्गणसच्छायैरिन्द्रियैः कोटिकोटिशः || ९-१५ ||

अङ्कितं क्षुद्रमेघाभैर्ब्रह्माण्डैरनुचित्रितम् |
महाभूतमयीभिस्तु क्वचिदद्भिरिवाततम् || ९-१६ ||

विप्रुङ्भिरिव वर्षाणां विततं वैष्णवं पदम् |
महाभूतैः क्वचिद्दीप्तं ज्योतिर्भिरयुतायुतैः || ९-१७ ||

वीजितं भूतपवनैर्व्यजनोत्थैरिव क्वचित् |
क्षुद्रावकाशसंकाशैराकाशैः कोटिकोटिशः || ९-१८ ||

छिद्रितं विविधाकारैरहंकारैरहंकृतम् |
अमहद्भिर्महद्भिश्च कोटिकोटिविभागिभिः || ९-१९ ||

अङ्कितं विविधाकारैस्तमोभिर्बहुलं कृतम् |
क्वचिद्विविधसंतापचलनैरयुतायुतैः || ९-२० ||

रजोभी रञ्जितं क्षुद्रैर्विशदैर्लघुभिः क्वचित् |
अङ्कितं बहुभिः सत्त्वैर्विमलैः कोटिकोटिशः || ९-२१ ||

त्रिविधैः षट्प्रकारैश्च द्विषट्कप्रविभागिभिः |
चतुर्विंशतिसंभेदैस्त्रिंशदर्धद्वयोज्ज्वलैः || ९-२२ ||

षष्टिषट्कसमाकीर्णैः कोटिकोटिविभागिभिः |
कालैरनेकसाहस्रैरयुतायुतसंकुलैः || ९-२३ ||

प्. ८४) कीर्णं नियतिरूपेण नानानियमनात्मना |
कोटिकोटिसहस्रौघकोटिकोटिगुणेन च || ९-२४ ||

शक्त्या नानाविधाकारमधुकोशनिभात्मना |
निष्यन्दमानतत्त्वौघस्वरूपमधुविप्रुषा || ९-२५ ||

कोटिकोटिसहस्रौघनियुतायुतरूपया |
स्निग्धं क्वचिदिवात्यर्थं पुंसा क्वचिदिवास्थितम् || ९-२६ ||

शुक्लरक्तासिताकारकर्मकल्पितरूपिणा |
अनेकमशकाकीर्णोदुम्बरप्रतिमात्मना || ९-२७ ||

नानाजीवविभेदेन नानाफलविधाजुषा |
शुभाशुभोभयाकारवासनाजटिलात्मना || ९-२८ ||

अनेकक्लेशकोशेन पुरुषेणास्थितं क्वचित् |
निर्मलानन्दसंबोधमहासत्तामयेन च || ९-२९ ||

नित्यैर्मुक्तैर्निराबाधैर्निर्मलानन्दलक्षणैः |
साक्षात् पश्यद्भिरीशानं नारायणमनामयम् || ९-३० ||

देव्या लक्ष्म्या समासीनं पूर्णषाड्गुण्यदेहया |
नित्योदितैर्नित्यतृप्तैरतिक्रान्तैस्तमो महत् || ९-३१ ||

आत्मभिः शोभितेनैवं वरेण नियताङ्कितम् |
षाड्गुण्यविग्रहैर्व्यूहैः पुरुषैः पुष्करेक्षणैः || ९-३२ ||

प्. ८५) आस्थितं जगदुत्पत्तिस्थितिसंहृतिकारिभिः |
इति व्याप्तवतीमेतां विभूतिं वैष्णवीं पराम् || ९-३३ ||

चित्राम्बरधरां सम्यग्दधदात्मानमात्मना |
संकल्पो वैष्णवो योऽयं मणीन् सूत्रमिवास्थितः || ९-३४ ||

तदनन्तारमव्यक्तं महच्चक्रं सुदर्शनम् |
भावितं स्मृतिमात्रेण भावयत्यखिला गतीः || ९-३५ ||

संहृतिचक्रम्

यो जिहीर्षामयो नित्यः संकल्पो वैष्णवः परः |
अनन्तारमपर्यन्तं तत्संहृतिसुदर्शनम् || ९-३६ ||

एक एव तु संकल्पो रूपैर्नानोपगीयते |
अनन्तमपरिच्छेद्यमप्रमेयमनूपमम् || ९-३७ ||

अतरङ्गार्णवाकारमनभ्राम्बरसंनिभम् |
एकं तत् परमं ब्रह्म षाड्गुण्यस्तिमितं महत् || ९-३८ ||

भावाभावमयी तस्य शक्तिरेकानपायिनी |
तद्धर्मधर्मिणी दिव्या ज्योत्स्नेव हिमदीधितेः || ९-३९ ||

तस्य संकल्पसंकल्पो रूपव्याप्रियमाणता |
स्तैमित्यस्थितिसंकल्पस्तिमितं तत् सुदर्शनम् || ९-४० ||


प्. ८६) 			चलनचक्रम्

प्रभवे चाप्यये वापि स्थितौ वापि महामुने |
चलत्तापूर्वरूपं यः संकल्पस्तत्र वर्तते || ९-४१ ||

चलनं नाम तच्चक्रं सुदर्शनमयं महत् |

तस्य त्रैविध्यम्

भेदास्त्रयोऽस्य विज्ञेयास्तन्त्रविज्ञानपारगैः || ९-४२ ||

महासृष्टिमयं तत्र समासव्यासलक्षणम् |
नानाशक्तिसमाकीर्णं तच्च ते कथितं पुरा || ९-४३ ||

महासंहारचक्रं च समासव्यासलक्षणम् |
तादृगेवात्र विज्ञेयं तच्च ते दर्शितं पुरा || ९-४४ ||

स्थितिचक्रं तु यन्मध्ये समासव्यासलक्षणम् |
तस्य वक्ष्यामि विस्तारं यत्प्रमाणतया स्थितम् || ९-४५ ||

यथा ह्येको नटो भावैर्नानारूपैर्विभज्यते |
तथा संकल्प एवैकस्तैस्तैर्भेदैर्विभज्यते || ९-४६ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
अशुद्धजगदाधारनिरूपणं नाम नवमोऽध्यायः || ९ ||

आदितः श्लोकाः ५६६



अर्थात्मकप्रमाणनिरूपणं नाम दशमोऽध्यायः

नारदः -

भगवन् देवदेवेश भवानीजीवितेश्वर |
लोकनाथ जगन्नाथ देवानामभयप्रद || १०-१ ||

नमस्ते त्रिपुरघ्नाय तत्त्वविज्ञानसिन्धवे |
दशाव्ययाय ते नित्यं षडङ्गाय नमो नमः || १०-२ ||

यदेतदुदितं नित्यं जगत्कारणमव्ययम् |
यच्चाधारतया प्रोक्तं संकल्पाख्यं सुदर्शनम् || १०-३ ||

तदेतदखिलं देव विष्णुसंकल्पजृम्भितम् |
समासव्यासरूपेण तत्त्वतो मेऽवधारितम् || १०-४ ||

इदानीं श्रोतुमिच्छामि विस्तरेणान्तकान्तक |
किं तत् प्रमाणमित्युक्तं कीदृशं किंविधं च तत् || १०-५ ||

किमर्थं किंमयं देव तन्मे विस्तरशो वद |
वक्ता सर्वस्य गुह्यस्य त्वदन्यो नैव विद्यते || १०-६ ||

प्. ८८) 		प्रमाणनिरूपणप्रतिज्ञा

अहिर्बुध्न्यः -

शृणु नारद तत्त्वेन प्रमाणस्थितिमव्ययाम् |
विश्वं यत्रैव विश्रान्तं सदेवासुरमानुषम् || १०-७ ||

प्रमाणस्वरूपनिरूपणम्

मध्यमो यः स संकल्पो विष्णोः सृष्टवतो जगत् |
शाश्वते तिष्ठति व्यक्तं जगन्मार्ग इतीदृशः || १०-८ ||

तत् प्रमाणमिति प्रोक्तं स्थितिचक्रं महामुने |

प्रमाणविभागः

समष्टिव्यष्टिभावेन तद् द्विरूपं विभाव्यते || १०-९ ||

समष्टिप्रमाणस्वरूपम्

ऐकरूप्येण संकल्पो यः सर्वविषये स्थितः |
महास्थितिमयं चक्रं तदेतत् कीर्तितं मुने || १०-१० ||

व्यष्टिप्रमाणस्वरूपम्

तत्त्वेयत्ता समस्तात्मन् यस्मिन्नायततेऽखिला |
प्रातिस्विकी व्यवस्था या यस्य सत्त्वस्य यादृशी || १०-११ ||

प्. ८९) परिणामक्रियासाध्यस्थानरूपादिगोचरा |
तद्वद्व्यष्टिमये चक्रे प्रमाणे सा व्यवस्थिता || १०-१२ ||

एकचेष्टादिको योर्थो यश्च सृष्ट्यादिलक्षणः |
शास्त्रशास्त्रार्थतत्साध्यव्यवस्थात्मा च यो मुने || १०-१३ ||

वासुदेवादिके व्यूहे स्वस्वसंकल्पसंभवः || १०-१४ ||

प्रमाणं येन तत् सर्वमियत्तां प्रतिपद्यते |

तस्यैव विस्तरेण प्रतिपादनम्

यच्च तत् परमं व्योम दिव्यसंभोगलक्षणम् || १०-१५ ||

स्थितिप्रमाणरूपेण तत्संकल्पेन वै हरेः |
अनियत्तमसंकोचमनन्तं व्यवतिष्ठते || १०-१६ ||

अचेतनानां तत्त्वानां या सा योनिः परा मुने |
कालकाल्यमयी शक्तिरियत्ता तत्त्रिधा परा || १०-१७ ||

स्वरूपकार्यभावादौ सा प्रमाणनिबन्धना |
नियतिः काल इत्येते द्वे कालस्य भिदे मते || १०-१८ ||

शुद्धाशुद्धमये मध्ये यः पुमान् कूटवत् स्थितः |
नानाजीवमहायोनिस्तस्य या स्थितिरव्यया || १०-१९ ||

प्. ९०) इयत्ता या च सा चक्रे प्रमाणे व्यवतिष्ठते |
इयत्ताया भिदा या च कलाकाष्ठादिगोचरा || १०-२० ||

सा प्रमाणमये चक्रे सर्वाप्यायतते मुने |
सत्त्वादीनां स्वरूपं यद्या प्रवृत्तिः फलं च यत् || १०-२१ ||

इयत्ता तत्र सर्वत्र सा प्रमाणसुदर्शनात् |
यद्रूपत्रितयं बुद्धेर्धर्माद्या या च विक्रिया || १०-२२ ||

व्यापारस्पन्दनिर्णीतिर्निमेषात्मा च योऽखिलः |
योऽत्रेयत्तामयो भावः स प्रमाणसुदर्शनात् || १०-२३ ||

अभिमानो द्विधा योऽपि संरम्भो योऽप्यहंकृतेः |
यश्च कामादिको भावस्तत्रेयत्तास्थितिश्च या || १०-२४ ||

सा प्रमाणमये चक्रे संकल्पेऽस्मिन् सुदर्शनेन |
पञ्चानां पञ्चकं यच्च संकल्पानामवस्थितम् || १०-२५ ||

तादृशं च विकल्पानां तदेतद् द्वितयं मुने |
इयत्ता या स्थिता व्याप्य सा प्रमाणसुदर्शनात् || १०-२६ ||

तानवं पाटवं यच्च यच्चालोचनपञ्चकम् |
शान्तघोरादिकं रूपं यच्च धीन्द्रियपञ्चके || १०-२७ ||

वचनादानविक्रान्तिमोदोत्सर्गमयं च यत् |
शान्तघोरादिकं रूपं यत्कर्मेन्द्रियपञ्चके || १०-२८ ||

प्. ९१) तत्रेयत्तामयं रूपम् यच्च स्थितिमयं वपुः |
प्रमाणे वैष्णवे सर्वं तत्संकल्पसुदर्शने || १०-२९ ||

व्यूहावकाशलघुताचेष्टाप्रेरणशोषणम् |
व्यूहावकाशव्यक्तार्द्रस्नेहक्षुद्रत्वमप्युत || १०-३० ||

स्थैर्यपार्थिवकाठिन्यमित्येतद्भौतिकं वपुः |
एकद्वित्रिचतुःपञ्चगुणव्यूहमयी स्थितिः || १०-३१ ||

यैस्तद्व्याप्य स्थितेयत्ता सा प्रमाणसुदर्शनात् |
तत्त्वे तत्त्वे च मर्यादा या या शश्वदवस्थिता || १०-३२ ||

सा सा प्रमाणचक्रस्य संकल्पस्य हरेर्गतिः |
इतीयं स्थितिमर्यादेयत्ता चक्रे प्रकीर्तिता || १०-३३ ||

विष्णुसंकल्पसंभूतां स्थितिमन्यां मुने शृणु |
प्रतिबन्धनिरासेन या स्वभावगतिर्मुने || १०-३४ ||

तत्त्वानां तात्त्विकानां च सा स्थितिः कथ्यते मुने |
गुणान्तरानुग्रहेण यः सत्त्वोन्मेष ऊर्जितः || १०-३५ ||

धर्मज्ञानादिरूपोऽसौ सुदर्शनसमीरितः |
परिमाणविशेषः स बोध्यस्त्रैलोक्यधारकः || १०-३६ ||

शनैराचर्यमाणोऽसौ सत्त्वोज्ज्वलितबुद्धिभिः |
बिभर्ति रोदसी शश्वदन्नवृष्ट्यादिदानतः || १०-३७ ||

प्. ९२) गुणान्तरानुग्रहेण तमसो यः स उद्यमः |
अधर्मादिस्वरूपोऽसौ विष्णुसंकल्पचोदितः || १०-३८ ||

शनैराचर्यमाणोऽसौ तमोमलिनबुद्धिभिः |
अन्नवृष्ट्यादिनाशेन विनाशयति रोदसी || १०-३९ ||

सत्त्वस्योपद्रवः शश्वदतोऽन्यस्माद्गुणद्वयात् |

शस्त्रव्यूहप्रतिपादनम्

धर्मसंस्थापनायाथ निरसिष्यन्नधार्मिकान् || १०-४० ||

जनार्दनत्वमीशानो यदा विष्णुः प्रपद्यते |
तदा देवस्य संकल्पः सुदर्शनसमाह्वयः || १०-४१ ||

आयुधादिस्वरूपेणाकारत्वं प्रतिपद्यते |
चक्रलाङ्गलसौनन्दशङ्खशार्ङ्गशरत्मना || १०-४२ ||

खड्गखेटकरूपेण पाशाङ्कुशपरश्वधैः |
दण्डकुन्तस्वरूपेण दम्भोलिमुसलात्मना || १०-४३ ||

शतवक्राग्निरूपेण कुन्तशक्तिमयात्मना |
तथा शूलस्वरूपेण खर्वाङ्गाद्यायुधात्मना || १०-४४ ||

एवं नानाविधै रूपैस्तत्संकल्पविकल्पितैः |
उदेति जगतो वृद्ध्यै नारायणकराश्रयी || १०-४५ ||

इति शस्त्रमयो व्यूहो लेशतस्ते निदर्शितः |
अपरोऽस्त्रमयो व्यूहः सौदर्शन उदीर्यते || १०-४६ ||

प्. ९३) 		अस्त्रव्यूहप्रतिपादनम्

रूपमास्थाय दिव्यं तदङ्गप्रत्यङ्गभूषणम् |
ब्रह्मक्षत्रादिभावेन मुखबाहूरुपादतः || १०-४७ ||

ब्रह्मास्त्रादिमयं व्यूहं प्रवर्तकनिवर्तकम् |
सृजत्यशेषरक्षार्थं षष्टिद्वितयसंमतम् || १०-४८ ||

प्रजापतिपितृब्रह्मदेवेभ्यश्च तथा तथा |
दिव्यो नानाविधाकारः समुदेत्यस्त्ररूपवान् || १०-४९ ||

ब्रह्मदेवर्षिराजर्षिष्वपि मन्त्रमयात्मसु |
अनुव्याहारशापादिरूपेणैवावतिष्ठते || १०-५० ||

न तदस्ति पृथिव्यां वा दिवि वा मुनिसत्तम |
निग्रहेऽनुग्रहे वापि यत्रायं नैव साधनम् || १०-५१ ||

प्रमाणव्यूह एतावानर्थाकारो निदर्शितः |
सुदर्शनस्य देवस्य शब्दाकारमथो शृणु || १०-५२ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायाम् 
अर्थात्मकप्रमाणव्यूहनिरूपणं नाम 
दशमोऽध्यायाः || १० ||

आदितः श्लोकाः ६१८



शब्दात्मकप्रमाणव्यूहनिरूपणं नाम 
एकादशोऽध्यायः

नारदः -

नमः समस्तगीर्वाणसुखसौभाग्यदायिने |
शंकराय गिरीशाय गौरीदयित ते नमः || ११-१ ||

शब्दात्मकप्रमाणप्रश्नः

श्रुतः प्रमाणरूपोऽयं व्यूहार्थो यन्मयाखिलः |
शब्दाकारो य उद्दिष्टस्तं मे वद सुरेश्वर || ११-२ ||

तत्प्रतिविवक्षयोपोद्धातः

अहिर्बुध्न्यः �

आदिसर्गे पुरावृत्ते नानाभावविभूषिते |
आसीच्छक्तिमतो विष्णोरियं चिन्ता सुखोदया || ११-३ ||

आदिसर्गे भगवतश्चिन्ताप्रकारः

विपुलेयं कृता सृष्टिर्मया सत्त्वगुणोत्तरा |
प्रत्यक्षसर्वधर्मार्था निराबाधा सुखोत्तरा || ११-४ ||

प्रजेयमभिनिर्वृत्ता देवर्षिब्रह्मसंकुला |


सत्त्वविवृद्ध्या परमपुरुषप्राप्तिपूर्वकं स्वरूपाविर्भावः

प्. ९५) तत्त्वज्ञानसमायोगात् सद्धर्मकरणादपि || ११-५ ||

अचिरेणैव मां प्राप्य स्वीयं भावं भजिष्यते |

रजस्तमोविवृद्ध्या सत्त्वह्रासः

रजस्तमोगुणोद्रेकः कालेनैव भविष्यति || ११-६ ||

तदुन्मेषवशेनैव सत्त्वमप्युपचोष्यते |

तदा दैत्याद्याविर्भावः

तदा प्रादुर्भविष्यन्ति दैत्यदानवराक्षसाः || ११-७ ||

तैर्वैदिकमर्यादाविलोपनम्

तैरियं सात्त्विकी दिव्या मर्यादा चालयिष्यते |

ज्ञानप्रमोषात् धर्मतिरोधानम्

रजस्तमोगुणोन्मेषात् सम्यग्ज्ञाने विनाशिते || ११-८ ||

ज्ञानहेतुः स धर्मोऽपि तिरोधानं गमिष्यति |

ततः प्रजाक्षोभः

ततश्चेयमनाधारा प्रजाशुद्धा विनङ्क्ष्यति || ११-९ ||

तदा भगवदवताराणां लब्धावकाशता

तत्र रूपैरनेकैर्मे कृत्यं शश्वद्भविष्यति |

प्. ९६) तेषूपकरणापेक्षा नानाकारा भविष्यति || ११-१० ||

धर्मस्थापननिश्चयः

आविश्याविश्य भूतानि स्वेन रूपेण मायया |
तैस्तैः साधनसंभेदैर्निरस्य सुकृतद्विषः || ११-११ ||

सुकरा धर्ममर्यादा तत्र तत्र भविष्यति |

अधर्मनिराससाधनद्वैविध्यम्

साधनं च द्विधा कार्यं धर्मद्वेषिनिराकृतौ || ११-१२ ||

शस्त्रास्त्रव्यूहरूपेण शास्त्ररूपेण चैव हि |

भगवत्संकल्पात् तदुभयोत्पत्तिः

इत्युक्त्वार्थत्वरूपं हि शस्त्रास्त्रौघसमाकुलम् || ११-१३ ||

व्यूहं ससर्ज संकल्प्य स्वेन संकल्पतेजसा |
स च सौदर्शनो व्यूहो मर्यादाधारणक्षमः || ११-१४ ||

प्रमाणरूप उद्दिष्टो वक्ष्यते च तथा तथा |
प्रमाणरूपशास्त्रार्थः संकल्पो वैष्णवो हि यः || ११-१५ ||

उदितो ब्रह्मणस्तस्माद्यथा तदवधारय |

आदिशास्त्रस्वरूपवर्णनम्

संकल्पमयमेवैकं सकलान्तस्तमोनुदम् || ११-१६ ||

प्. ९७) निर्घातशब्दवद्व्योम्नः शास्त्रमेकमभूत् तदा |
वर्णार्थैः संभृतैर्वर्नैश्चिदानन्दमहोर्मिभिः || ११-१७ ||

विष्णुशक्तिसमुद्रोत्थैर्मणिभिमाक्तिकैरिव |
प्रोतं सौदर्शनं रूपं विष्णोः संकल्पकल्पितम् || ११-१८ ||

तद्विज्ञानमयं शास्त्रं सद्धर्मप्रतिपादकम् |
नियुताध्यायि यत् प्रोक्तं कामपालेन शाश्वतम् || ११-१९ ||

तस्य सर्वशास्त्रार्थगर्भितत्वम्

पुरुषार्थैश्चतुर्भिस्तदन्वितं हेतुसंकुलम् |
ऋग्यजुःसामभिर्जुष्टमङ्गिरोभिरथर्वभिः || ११-२० ||

पदवाक्यप्रमाणार्थैर्विकल्पैर्बहुभिश्चितम् |
अलंकृतं शुभैस्तैस्तैः समयैर्दिव्यमानुषैः || ११-२१ ||

तस्तैर्विकल्पितैः कल्पैश्छन्दोभिर्विविधैर्वृतम् |
कालोपग्रहसंख्याभिः प्रकृतिप्रत्ययैः स्वरैः || ११-२२ ||

विभक्तिकारकैर्लिङ्गैः स्वैरैः प्रकृतिसन्धिभिः |
संज्ञाभिः साधिकाराभिर्भूषितं परिभाषया || ११-२३ ||

आदेशैरागमैर्लोपैर्विकारैश्चाप्युपाघिभिः |
वृत्तिभिर्विविधाभिश्च वाक्यैरुपपदैरपि || ११-२४ ||

प्. ९८) अव्ययैरुपसर्गैश्च नामाख्यातनिपातकैः |
मात्रावृत्तिस्वरबलैरभिनिष्टानसामभिः || ११-२५ ||

यमरङ्गविभागैश्च भूषितं पदभङ्गिभिः |
वर्णागमविकल्पैश्च तथा वर्णविपर्ययैः || ११-२६ ||

कल्पनाभिश्च लघ्वीभिर्विकृतेः प्रकृतेरपि |
निरुक्तकल्पैर्विविधैर्नानानिगमनैरपि || ११-२७ ||

ग्रहनक्षत्रराशिस्थैर्विकल्पैर्गणनोत्थितैः |
होरास्कन्धविकल्पैश्च विधानैः फलकल्पितैः || ११-२८ ||

विध्यर्थवादमन्त्रोत्थैर्विचारैः कर्मकल्पनैः |
अङ्गयुक्तिक्रमोहैश्च तन्त्रवापातिदेशनैः || ११-२९ ||

अधिकारैरनेकैश्च विचारैर्वाक्यगोचरैः |
प्रमाणकल्पितैर्न्यायैर्निग्रहच्छलजातिभिः || ११-३० ||

द्रव्यकर्मविकल्पैश्च गुणसामान्यकल्पनैः |
चातुर्होत्रविकल्पैश्च चातुर्वैद्यविजृम्भितैः || ११-३१ ||

चातुराश्रम्यकल्पैश्च चातुर्वर्ण्यविकल्पितैः |
संस्कारकल्पैर्विविधैर्नित्यकाम्यक्रियाक्रमैः || ११-३२ ||

इतिहासपुराणाभ्यां विविधाभ्यां समन्वितम् |
विविधैश्च प्रसंख्यानैः स्वप्रकृत्यादिकल्पितैः || ११-३३ ||

प्. ९९) पुमीश्वरविकल्पैश्च परिणामविकल्पितैः |
अवस्थालक्षणव्याख्याधर्मकॢप्तिविचित्रितम् || ११-३४ ||

प्रमाणानां ससर्गाणां नानाकल्पनयान्वितम् |
लेपालेपविचारैश्च पुरुषाव्यक्तगोचरैः || ११-३५ ||

तत्त्वतात्त्विककल्पैश्च नानागतिविचिन्तनैः |
मुक्तिक्रमविचारैश्च ख्यातिकल्पैरनेकशः || ११-३६ ||

ज्ञानाज्ञानसमाख्यातगुणदोषविचारणैः |
गुणत्रयविकल्पैश्च सर्गसंयोगचिन्तनैः || ११-३७ ||

आन्वितं विविधैः सांख्यैः प्रसंख्यानकृतक्रमैः |
योगप्रकारकल्पैश्च वृत्तीनां कल्पनैरपि || ११-३८ ||

अभ्यासकल्पैर्विविधैश्चातुर्वैराग्यकल्पनैः |
अन्तरङ्गबहिर्भूतयोगाङ्गपरिचिन्तनैः || ११-३९ ||

क्लेशकर्मविपाकानामाशयानां च वर्णनैः |
तापसंस्कारचिन्ताभिर्दुःखभेदविचिन्तनैः || ११-४० ||

तैस्तैश्चतुरधिष्ठानकल्पनैः कल्पितं पृथक् |
उपादेयस्य हेयस्य हानोपादानयोरपि || ११-४१ ||

स्वरूपचिन्तानैश्चित्रैर्भोगकामविकल्पनैः |

प्. १००) क्रियायोगैरनेकैश्च चित्तसंस्कारसाधनैः || ११-४२ ||

सिद्धिभिश्च विचित्राभिश्चित्तस्थाभिरलंकृतम् |
पतिपाशपशुव्याख्याविकल्पैर्हेतुचित्रितैः || ११-४३ ||

शुद्धाध्वकल्पनाभिश्च क्रियाज्ञानविभेदतः |
अर्थपञ्चकचिन्ताभिरनेकाभिरलंकृतम् || ११-४४ ||

शक्तिपञ्चकचिन्ताभिर्मलत्रयविचारणैः |
भोगोपकरणाख्यानैः पुंसां रूपविकल्पनैः || ११-४५ ||

दीक्षाप्रतिष्ठाकल्पैश्च धर्मैः पाशुपतैरपि |
इति नानाविधाकारबुद्धिकल्पविचित्रया || ११-४६ ||

युक्तं कल्पनया शश्वत् कॢप्तनानाधिकारया |
अधिकारेण सद्धर्मान् व्याचक्षाणमनेकधा || ११-४७ ||

नियुताध्यायकं पूर्वमासीत् संकर्षणोदितम् |
संकल्पमयमाद्यस्य विष्णोः संकल्पजात् किल || ११-४८ ||

तस्य शास्त्रस्य भगवत्प्रीतिहेतुत्वम्

तेन शास्त्रेण ते दिव्या मनवो मानवाश्च ते |
ये प्रोक्ता आदिसर्गे ते तथा मानवमानवाः || ११-४९ ||

सत्क्रियाभिरनल्पाभिर्नारायणमतोषयन् |

तस्य शास्त्रस्य मन्दप्रचारता

अथ कालविपर्यासाद्युगभेदसमुद्भवे || ११-५० ||

प्. १०१) त्रेतादौ सत्त्वसंकोचाद्रजसि प्रविजृम्भिते |
कामं कामयमानेषु ब्राह्मणेषु महात्मसु || ११-५१ ||

मन्दप्रचारमासीत् तच्छासनं यत् सुदर्शनम् |

वाच्यायनादिभिस्तच्छास्त्रविभजनम्

ततो मोहाकुले लोके लोकतन्त्रविधायिनः || ११-५२ ||

संभूय लोककर्तारः कर्तव्यं समचिन्तयन् |
अपान्तरतपा नाम मुनिर्वाक्संभवो हरेः || ११-५३ ||

कपिलश्च पुराणर्षिरादिदेवसमुद्भवः |
हिरण्यगर्भो लोकादिरहं पशुपतिः शिवः || ११-५४ ||

एते तप्त्वा तपस्तीव्रं वर्षाणामयुतं शतम् |
आदिदेवमनुज्ञाप्य देवदेवेन चोदिताः || ११-५५ ||

सुदर्शनस्य लेशेन तत्संकल्पेन संयुताः |
विज्ञानबलमासाद्य धर्माद्देवप्रसादजात् || ११-५६ ||

आविर्भूतं तु तच्छास्त्रमंशतस्ते ततक्षिम |

तत्र वाच्यायनेन वेदविभजनम्

ततक्ष भगवान्पूर्वमपान्तरतपा मुनिः || ११-५७ ||

हरेर्वाच्यायनः पुत्रो यावदात्तं च वै ततः |
उदभूत् तत्र धीरूपमृग्यजुःसामसंकुलम् || ११-५८ ||

विष्णुसंकल्पसंभूतमेतद्वाच्यायनेरितम् |


प्. १०२)			कपिलेन सांख्यविभजनम्

ततक्ष कपिलः शास्त्राद्यावदंशमुदारधीः || ११-५९ ||

तत् सांख्यमभवच्छास्त्रं प्रसंख्यानपरायणम् |

हिरण्यगर्भेण योगशास्त्रविभजनम्

हिरण्यगर्भो लोकादिर्यत् ततक्षादिशासनात् || ११-६० ||

यमाद्यङ्गमभूदेतद् दिव्यं योगानुशासनम् |

शिवेन पाशुपतविभजनम्

अहं ततक्ष यच्छास्त्रादंशान्नानाव्रताकुलात् || ११-६१ ||

अभूत् पाशुपताख्यं तत् पशुपाशविमोचनम् |

भगवता पाञ्चरात्रविभजनम्

सदागममयात् तस्मात् केवलाद् दिव्यशासनात् || ११-६२ ||

निर्ममे सारमुद्धृत्य स्वयं विष्णुरसंकुलम् |
तत् परव्यूहविभवस्वभावादिनिरूपणम् || ११-६३ ||

पञ्चरात्राह्वयं तन्त्रं मोक्षैकफललक्षणम् |
सुदर्शनाह्वयो योऽसौ संकल्पो वैष्णवः परः || ११-६४ ||

स स्वयं बिभिदे तेन पञ्चधा पञ्चवक्त्रगः |

अध्यायार्थनिगमनम्

विष्णुसंकल्परूपोऽयं प्रमाणव्यूह ईरितः |

प्. १०३) शस्त्रशास्त्रविभेदेन किं भूयः श्रोतुमिच्छसि || ११-६५ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
शब्दात्मकप्रमाणव्यूहनिरूपणं 
नामैकादशोऽध्यायः || ११ ||

आदितः श्लोकाः ६८३



शब्दात्मकप्रमाणव्यूहविशेषस्वरूपनिरूपणं
नाम द्वादशोऽध्यायः

वृत्तानुवादः

नारदः -

सुरासुरगणाराध्य नमस्ते पार्वतीप्रिय |
त्वत्प्रसादाच्छ्रुतं देव दिव्यं तद्वैष्णवं यशः || १२-१ ||

यत् तदाद्यं महच्छास्त्रं सुदर्शनमयं हरेः |
तस्मात् पृथक् पृथक्छास्त्रमाहुर्वाच्यायनादयः || १२-२ ||

त्रययादिस्वरूपप्रश्नः

त्रयी सांख्यं तथा योगशास्त्रं पाशुपतं तथा |
सात्त्वतं चेति तद्रूपं श्रोतुमिच्छाम्यहं प्रभो || १२-३ ||

तत्प्रतिवचनप्रतिज्ञा

अहिर्बुध्न्यः -

शृणु नारद तत्त्वेन तेषां रूपं पृथक् पृथक् |
संकल्पो यावता विष्णोर्भेदेन व्यवतिष्ठते || १२-४ ||

प्. १०५)			त्रयीस्वरूपनिरूपणम्

तत्र त्रयीमयं रूपमाद्यं सर्वार्थदशनम् |
ऋग्यजुःसामरूपत्वात् त्रयी सा परिकीर्तिता || १२-५ ||

कार्यभेदात् त्रयीत्वेऽपि चतुर्धा सा प्रकीर्तिता |
ऋचो यजूंषि सामानि ह्यथर्वाङ्गिरसस्तथा || १२-६ ||

चातुर्होत्रप्रधानत्वादृगादित्रितयं त्रयी |

अथर्वणां पृथक्करणे हेतुः

अथर्वाङ्गिरसां रूपं सर्वमृग्यजुषात्मकम् || १२-७ ||

तथापि शान्त्याभिचारप्राधान्यात् ते पृथक् कृताः |

ऋगादीनां शाखासंख्या

एकविंशतिशाखावानृग्वेदः परिगीयते || १२-८ ||

शतं चैका च शाखाः स्युर्यजुषामेकवर्त्मनाम् |
साम्नां शाखाः सहस्रं स्युः पञ्च शाखा अथर्वणाम् || १२-
९ ||

इयतामेव वेदानां प्रत्यक्षत्वम्

इयन्त एव प्रत्यक्षा आम्नायन्ते महर्षिभिः |
स्मर्यन्ते मुनिभिर्नित्यं लब्धानुज्ञैर्महेश्वरात् || १२-१० ||

एषां नैयमिका धर्माः स्वरूपाम्नायगोचराः |

कल्पादीनि षडङ्गानि

कल्पो व्याकरणं शिक्षा निरुक्तं ज्योतिषां गतिः || १२-११ ||

प्. १०६) छन्दसां विचयश्चेति षडङ्गानि विदुर्बुधाः |

मीमासा न्यायश्चोपाङ्गम्

उपाङ्गद्वितयं चैतन्मीमांसा न्यायविस्तरः || १२-१२ ||

धर्मज्ञसमयोऽर्थाश्च वेदवादोत्थितास्तथा |
निबद्धा चानिबद्धा च संस्काराचारसंततिः || १२-१३ ||

धर्मशास्त्रं महर्षीणामन्तःकरणसंभृतम् |

उपवेदादिकम्

इतिहासपुरणाख्य उपवेदः प्रकीर्तितः || १२-१४ ||

वास्तुवेदो धनुर्वेदो गान्धर्वश्च तथा मुने |
आयुर्वेदश्च पञ्चैत उपवेदाः प्रकीर्तिताः || १२-१५ ||

दण्डनीतिश्च वार्ता च विद्याद्वयमिदं परम् |
एकविंशतिभेदो यः सप्रकारः प्रकीर्तितः || १२-१६ ||

वाच्यायनादृषेः पूर्वं विष्णोर्वाणीसमुद्भवात् |
त्रयीरूपेण संकल्प इयद्भेदो विजृम्भितः || १२-१७ ||

सांख्यस्वरूपवर्णनम्

सांख्यरूपेण संकल्पो वैष्णवः कपिलादृषेः |
उदितो यादृशः पूर्वं तादृशं शृणु मेऽखिलम् || १२-१८ ||

षष्टिभेदं स्मृतं तन्त्रं सांख्यं नाम महामुने |

प्. १०७) प्राकृतं वैकृतं चेति मण्डले द्वे समासतः || १२-१९ ||

प्राकृतमण्डलवर्णनम्

प्राकृतं मण्डलं तत्र द्वात्रिंशद्भेदमिष्यते |
तत्राद्यं ब्रह्मतन्त्रं तु द्वितीयं पुरुषाङ्कितम् || १२-२० ||

त्रीणि तन्त्राण्यथान्यानि शक्तेर्नियतिकालयोः |
गुणतन्त्राण्यथ त्रीणि तन्त्रमक्षरपूर्वकम् || १२-२१ ||

प्राणतन्त्रमथान्यत्तु कर्तृतन्त्रमथेतरत् |
सामितन्त्रमथान्यत्तु ज्ञानतन्त्राणि पञ्च च || १२-२२ ||

क्रियातन्त्राणि प्रञ्चाथ मात्रातन्त्राणि पञ्च च |
भूततन्त्राणि पञ्चेति त्रिंशद् द्वे च भिदा इमाः || १२-२३ ||

प्राकृतं मण्डलं प्रोक्तं वैकृतं मण्डलं शृणु |

वैकृतमण्डलवर्णनम्

अष्टाविंशति भेदं तन्मण्डलं वैकृतं स्मृतम् || १२-२४ ||

कृत्यकाण्डानि पञ्चादौ भोगकाण्डं तथाऽपरम् |
वृत्तकाण्डं तथैकं तु क्लेशकाण्डानि पञ्च च || १२-२५ ||

त्रीणि प्रमाणकाण्डानि ख्यातिकाण्डमतः परम् |
धर्मकाण्डमथैकं च काण्डं वैराग्यपूर्वकम् || १२-२६ ||

प्. १०८) अथैश्वर्यस्य काण्डं च गुणकाण्डमतः परम् |
लिङ्गकाण्डमथैकं च दृष्टिकाण्डमतः परम् || १२-२७ ||

आनुश्रविककाण्डं च दुःखकाण्डमतः परम् |
सिद्धिकाण्डमथैकं च काण्डं काषायवाचकम् || १२-२८ ||

तथा समयकाण्डं च मोक्षकाण्डमतः परम् |
अष्टाविंशतिभेदं तदित्थं विकृतिमण्डलम् || १२-२९ ||

षष्ठितन्त्राण्यथैकैकमेषां नानाविधं मुने |
षष्टितन्त्रमिदं सांख्यं सुदर्शनमयं हरेः || १२-३० ||

आविर्बभूव सर्वज्ञात् परमर्षेर्महामुने |

योगशास्त्रस्वरूपवर्णनम्

विष्णुसंकल्परूपं च महद्योगानुशासनम् || १२-३१ ||

हिरण्यगर्भादुद्भूतं तस्य भेदानिमाञ्शृणु |

योगे संहिताद्वयम्

आदौ हिरण्यगर्भेण द्वे प्रोक्ते योगसंहिते || १२-३२ ||

एका निरोधयोगाख्या कर्मयोगाह्वया परा |

निरोधसंहिताया द्वादशविधत्वम्

संहिता तु निरोधाख्या तत्र द्वादशधा स्मृता || १२-३३ ||

अङ्गतन्त्रमथाद्यं तु दोषतन्त्रमतः परम् |

प्. १०९) उपसर्गाभिधं तन्त्रं तथाधिष्ठानकं परम् || १२-३४ ||

आधारतन्त्रं योगं च बहिस्तत्त्वाधिकारवत् |
रिक्तयोगाख्यतन्त्रं च पूर्णयोगाख्यमेव च || १२-३५ ||

सिद्धियोगाख्यया त्रीणि मोक्षतन्त्रमतः परम् |
इति द्वादशभेदास्ते निरोधायाः प्रकीर्तिताः || १२-३६ ||

कर्मसंहितायाश्चातुर्विध्यम्

ब्रह्मणा गदितास्तत्र चतस्रः कर्मसंहिताः |
नानाकर्ममयी त्वेका परा त्वेका क्रियामयी || १२-३७ ||

बाह्याभ्यन्तररूपेण द्वे अपि द्विविधे स्मृते |
योगानुशासनं शास्त्रमिति षोडशविस्तरम् || १२-३८ ||

सुदर्शनमयं विष्णोरुदितं तत् प्रजापतेः |

पशुपतस्वरूपवर्णनम्

तन्त्रं पाशुपतं नाम पशुपाशप्रमोचनम् || १२-३९ ||

मद्वक्त्रान्निःसृतं विष्णोः संकल्पप्रविजृम्भितम् |

पाशुपतस्याष्टकाण्डत्वम्

अष्टकाण्डमिदं प्रोक्तं मया तन्त्रमनुत्तमम् || १२-४० ||

पतिकाण्डमथाद्यं तु पशुकाण्डमतः परम् |
पाशकाण्डं तृतीयं तु प्रोक्तं पञ्चप्रभेदतः || १२-४१ ||

प्. ११०) शुद्धचर्या च मिश्रा च काण्डे द्वे परिकीर्तिते |
देवकाण्डमथो षष्ठं दीक्षाकाण्डमतः परम् || १२-४२ ||

सायुज्यमष्टमं प्रोक्तं काण्डं पाशुपतं महत् |
अष्टकाण्डमिदं शास्त्रं सुदर्शनमयं हरेः || १२-४३ ||

दिव्यं पाशुपतं शास्त्रं मयैवोक्तं महामुने |

पाञ्चरात्रस्वरूपवर्णनम्

यत् तत् सौदर्शनं विष्णोः सात्त्वतं नाम जृम्भितम् || १२-४४ ||

भेदो दशविधस्तस्य संक्षेपेण प्रकीर्तितः |
भगवत्संहिता त्वाद्या तथान्या कर्मसंहिता || १२-४५ ||

विद्यामयी तृतीया च चतुर्थी कालसंहिता |
कर्तव्यसंहिता त्वन्या षष्ठी वैशेषिकी क्रिया || १२-४६ ||

सप्तमी गदिता तत्र पूज्या संयमसंहिता |
अष्टम्यधिकृते चिन्ता नवमी मार्गसंहिता || १२-४७ ||

सात्त्वती गीयते शुद्धा दशमी मोक्षसंहिता |
एतावत् सात्त्वतं शास्त्रमाविरासीत् सनातनात् || १२-४८ ||

एतानि पञ्च शास्त्राणि मूलभूतानि वै मुने |
युगे युगे विभज्यन्ते विष्णुसंकल्पचोदितैः || १२-४९ ||

तत्तत्कर्तृसमाख्यातास्तास्तास्त्रययादिसंहिताः |

प्. १११) प्रादेशिक्यो निवर्तन्ते ह्रासकालानुकालतः || १२-५० ||

शास्त्राभासप्रवृत्तौ कारणम्

हिंस्राणां मोहनार्थाय संकल्पा एव वैष्णवाः |
शास्त्राभासाः प्रवर्तन्ते देवब्रह्मर्षिवक्त्रतः || १२-५१ ||

उक्तार्थनिगमनम्

एष प्रमाणयोर्व्यूहो दिव्यः सौदर्शनः परः |
शब्दार्थप्रविभागेन गदितस्ते मया मुने || १२-५२ ||

सुदर्शनपर्यायशब्दाः

प्राणो माया क्रिया शक्तिर्भाव उन्मेष उद्यमः |
सुदर्शनं च संकल्पः शब्दाः पर्यायवाचकाः || १२-५३ ||

पञ्चानामपि शास्त्राणां भगवति निष्ठा

निष्ठा त्वेकैव शास्त्राणामेतेषां पञ्चवर्त्मनाम् |
शास्त्रं सुदर्शनं नाम तदर्थो विष्णुरव्ययः || १२-५४ ||

प्रमाणमय उद्दिष्टो लेशतोऽयं महामुने |
व्यूहः सौदर्शनो विष्णोः किं भूयः श्रोतुमिच्छसि || १२-५५ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
शब्दात्मकप्रमाणव्यूहविशेषस्वरूपनिरूपणं नाम 
द्वादशोऽध्यायः || १२ ||

आदितः श्लोकाः ७३८



प्रमाणार्थनिरूपणं नाम त्रयोदशोऽध्यायः

प्रमाणार्थविषयकः प्रश्नः

नारदः -

नमस्ते देवदेवेश नमस्ते मरुतां पते |
भवानीपतये तुभ्यं नमस्ते वृषकेतन || १३-१ ||

त्वद्वक्त्रकमलोद्भूता अर्था अवधृता मया |
यत् कारणं च जगतामाधारो जगतां च यः || १३-२ ||

जगतां यत् प्रमाणं च त्रयं तदवधारितम् |
प्रमाणार्थमिदानीं मे वक्तुमर्हसि शंकर || १३-३ ||

यश्च यादृक् च यावांश्च प्रमाणास्यार्थ इष्यते |

तत्प्रतिवचनप्रतिज्ञा

अहिर्बुध्न्यः -

शृणु नारद तत्त्वेन प्रमाणस्यार्थमुत्तमम् || १३-४ ||

विष्णुसंकल्पमूलो यो बहुधा प्रविजृम्भते |


प्रमाणशब्दनिर्वचनम्

मितिर्मा गदिता सद्भिः प्रकृष्टा मा प्रमा स्मृता || १३-५ ||

प्. ११३) प्रकर्षश्च मितेः सोऽयं यद्यथार्थावधारणम् |
धीसाधकतमं यत् तत् प्रमाणमिति शब्द्यते || १३-६ ||

प्रमाणार्थस्वरूपम्

प्रमाणेनार्थ्यते यद्धि स प्रमाणार्थ उच्यते |
यत् पुंसो हितमत्यन्तं सर्वदेशेषु सर्वदा || १३-७ ||

स प्रमाणार्थ इष्टोऽत्र स द्वेधा व्यवतिष्ठते |

तस्य द्वैविध्यम्

हितं च साधनं चेति तयोस्तत्त्वमिदं शृणु || १३-८ ||

हितस्वरूपम्

आत्यन्तिकी निवृत्तिस्तु पुंसो या दुःखसंततेः |
तयोपलक्षितं नित्यं सुखं यत् तद्धितं स्मृतम् || १३-९ ||

साधनस्वरूपम्

तस्य योऽव्यभिचारेण साधनत्वं प्रपद्यते |
हितसाधनमित्युक्तः सोऽर्थो वेदान्तपारगैः || १३-१० ||

हितस्वरूपयाथात्म्यम्

स्वरूपभूतं यत् पुंस्रो हितं सुखमुदीरितम् |
भगवन्मयता सास्य भगवत्तापराह्वया || १३-११ ||

प्. ११४)			साधनद्वैविध्यम्

अत्यन्तसाधनं तस्य यत् तद् द्वेधा व्यवस्थितम् |
विधा ज्ञानमिति त्वेका धर्म इत्यपरा विधा || १३-१२ ||

तयोर्हेतुहेतुमद्भावः

हेतुमद्धेतुभावस्तु विधयोरनयोः स्मृतः |

ज्ञानद्वैविध्यम्

ज्ञानं तु हेतुमत् तत्र तच्च द्वेधा व्यवस्थितम् || १३-१३ ||

साक्षात्कारमयं चैकं परोक्षं परमीर्यते |

तयोरपि हेतुहेतुमद्भावः

हेतुमद्धेतुभावोऽयं द्वयोरपि निरूप्यते || १३-१४ ||

हेतुमत्त्वपरोक्षं यत् परोक्षं हेतुरुच्यते |

कर्मणां ज्ञानहेतुत्वम्

अनयोर्ज्ञानयोर्धर्मः स हेतुरिति गीयते || १३-१५ ||

साक्षात् परोक्षे तत्साध्ये हेतुस्तन्मुखतो ह्यसौ |

कर्मणां द्वैराश्यम्

अस्यापि द्वे विधे दृष्टे तत्त्वशास्त्राब्धिपारगैः || १३-१६ ||

प्. ११५) साक्षादाराधनात्मैकः परस्तु व्यवधानतः |

व्यवहितकर्मस्वरूपम्

अपारं तत् परं ब्रह्म शक्तिमत् परमेश्वरः || १३-१७ ||

नारायणसमाख्यातं नित्यं षाड्गुण्यमव्ययम् |
विभूतयस्तु तस्येमे ब्रह्माद्याः स्थावरान्तिमाः || १३-१८ ||

भावनात्रयसंमिश्रास्तत्सुदर्शनजृम्भिताः |
या सा भूतिः पुरा शक्तेः कोट्यंशेनोदिता मया || १३-१९ ||

तदंशलेशाद् ब्रह्माद्या विष्णुसंकल्पजृम्भिताः |
एतद्विभूतिमुखतो यो ह्यकामहतैर्नरैः || १३-२० ||

ब्रह्मार्पणेन क्रियते स धर्मो व्यवधानवान् |

अव्यवहितधर्मस्वरूपम्

विभूतिमत् परं ब्रह्म तदेवाव्यवधानतः || १३-२१ ||

येन प्रीणयते योगी स साक्षाद्धर्म इष्यते |

पाञ्चरात्रस्याव्यवहितधर्मपरत्वम्

सात्त्वतं शासनं सर्वं तस्यैतस्यावबोधकम् || १३-२२ ||

सशिरस्कस्य वेदस्य व्यवहितधर्मपरत्वम्

यस्तु पूर्वस्त्रयीभागः परभागार्थतां गतः |
अपरस्य स धर्मस्य निष्कामानां निरूपकः || १३-२३ ||

प्. ११६) 	पाशुपतस्यैकविभूतिविषयकधर्मपरत्वम्

धर्म एकविभूतिस्थो मया पाशुपते स्मृतः |
उग्रव्रतैर्नरैः शश्वद् ब्रह्मप्रीत्यै स साध्यते || १३-२४ ||

सांख्यस्य परोक्षज्ञानफलकत्वम्

साक्षाच्च व्यवधानाच्च यत् तन्मोक्षस्य साधनम् |
परोक्षं तत् प्रसंख्यानं ज्ञानं सांख्येन चिन्त्यते || १३-२५ ||

वेदान्तानामपरोक्षज्ञानफलकत्वम्

अन्तरङ्गशमाद्यङ्गभक्तिश्रद्धापुरःसरम् |
त्रययन्तैर्ब्रह्मविज्ञानमपरोक्षं विभाव्यते || १३-२६ ||

योगस्यापरोक्षज्ञानाङ्गयमादिपरत्वम्

बहिरङ्गान्तरङ्गाख्ययमाद्यङ्गकलापवान् |
चित्तवृत्त्तिनिरोधात्मा योगो योगानुशासने || १३-२७ ||

शश्वदभ्यासवैराग्यपरेशप्रणिधानतः |
साक्षात्कारावभासाख्यसिद्धशुद्धापवर्गदः || १३-२८ ||

गुणप्रधानभावेन सर्वत्र सर्वोपदेशः

यथोक्ततत्त्वविज्ञानं नानाहेतुविधान्वितम् |
धर्मो बहुविधश्चेति सर्वं सर्वैर्निरूप्यते || १३-२९ ||

शास्त्रेषु 
विविधफलान्तरसाधनान्तरोपदेशस्याभिप्रायकथनम्

प्. ११७) हितप्रवृत्तेर्लोकानां तनूकाराय पाप्मनाम् |
रागद्वेषप्रयुक्तानामायुर्वेदोपदेशवत् || १३-३० ||

नानारूपफलावाप्त्यै नानानियमभेदिताः |
शास्त्रैर्धर्मा विधीयन्ते नानारूपा धियस्तथा || १३-३१ ||

लौकिकपुरुषार्थद्वयोपक्षेपः

तदित्थं सविशेषं ते पुमर्थद्वयमीरितम् |
अथान्यल्लौकिकं शास्त्रैः पुमर्थद्वयमीरितम् || १३-३२ ||

अर्थकामौ तयोः कामः स्मृतो वैषयिकेरितः |
अर्थो गोभूहिरण्यादिप्रेक्षोत्थानफलात्मकः || १३-३३ ||

त्रिवर्गस्य मिथः साध्यसाधनभावविवेकः

अर्थो धर्मस्य कामस्य तथार्थस्यापि साधनम् |
धर्मो धर्मस्य कामस्य तथार्थस्यापि साधनम् || १३-३४ ||

कामो धर्मस्य कामस्य तथार्थस्यापि साधनम् |
अर्थः कामश्च सर्वत्र व्यभिचारेण साधनम् || १३-३५ ||

धर्मः सर्वस्य साध्यस्य नियमेनैव साधनम् |
तदेतत् त्रितयं प्रोक्तं त्रिवर्ग इति पण्डितैः || १३-३६ ||

प्. ११८) 		मोक्षस्य सर्वदा साध्यत्वमेव

मोक्षश्च साध्य एवेति पुरुषार्थचतुष्टयम् |

अर्थकामयोः प्रमाणनिरूपणम्

दण्डनीतिः सवार्ता सा सोपवेदचतुष्टया || १३-३७ ||

प्रमाणत्वेन निर्दिष्टा पण्डितैरर्थकामयोः |

इतिहासादेस्तत्त्वज्ञानसहकारित्वम्

इतिहासपुराणाख्य उपवेदो हि यः स्मृतः || १३-३८ ||

सहायभावं शास्त्राणां तत्त्वज्ञाने व्रजत्यसौ |
इति ते लेशतः प्रोक्ता पुरुषार्थचतुष्टयी || १३-३९ ||

धर्मादीनामन्तरङ्गसाधनानि

अन्तरङ्गममुष्यास्तु साधनं शृणु नारद |
निर्व्याजा निरुपस्कारा दया धर्मस्य साधनम् || १३-४० ||

हेतुरुत्थानमर्थस्य देशकालोपपादितम् |
हेतुः कामस्य संकल्पो निर्व्याजो निरुपस्कृतः || १३-४१ ||

हेतुस्तु सर्वसंन्यासो मोक्षे ज्ञानपुरस्कृतः |

तेषामेव बहिःसाधनानि

न्याययं धर्मादि धर्मस्य बहिःसाधनमुच्यते || १३-४२ ||

बहिःसाधनमर्थस्य तन्त्रावापादिचिन्तनम् |

प्. ११९) कामे पाणिग्रहाद्युक्तं बहिरङ्गं विचक्षणैः || १३-४३ ||

निष्कामधर्मकृत्यादि बहिर्मोक्षस्य साधनम् |
विजृम्भितमिदं भूतेः पुरुषार्थचतुष्टयम् || १३-४४ ||

संकल्पो वैष्णवस्तस्य विजृम्भाहेतुरुच्यते |

अध्यायार्थोपसंहारः

इति ते सकला प्रोक्ता प्रमाणार्थगतिः परा |
ससाधना सप्रकारा किं भूयः श्रोतुमिच्छसि || १३-४५ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
प्रमाणार्थनिरूपणं नाम त्रयोदशोऽध्यायः || १३ ||

आदितः श्लोकाः ७८३



जीवस्य संसारहेतुतदुद्धरणप्रकारवर्णनं नाम 
चतुर्दशोऽध्यायः

तत्रादौ मुक्तिविषयः पुनः प्रश्नः

नारदः -

अज्ञानतिमिरप्लोषिललाटनयनत्विषे |
नमस्ते त्रिपुराराते नमस्तेऽन्तकविद्विषे || १४-१ ||

पुरुषार्थाः श्रुताः सर्वे मुख्यगौणविकल्पिताः |
पुरुषार्थः श्रुतो मुख्यस्तत्र मुक्त्यभिसंज्ञितः || १४-२ ||

भगवत्तामयी प्रोक्ता मुक्तिश्च त्रिपुरद्विषा |
तस्याश्च साधनं साक्षात् तत्त्वज्ञानं द्विधा स्थितम् || १४-३ ||

साधनं तस्य च प्रोक्तो धर्मो निरभिसंधिकः |
भूयो विस्तरतः शंस मुक्तिं तां चन्द्रशेखर || १४-४ ||

यतो यस्य च या मुक्तिस्तच्च मे द्वितयं वद |
न ह्यन्यं प्रष्टुमर्हामि त्वामृते सर्ववेदिनम् || १४-५ ||

जीवस्वरूपसंक्षेपः

अहिर्बुध्न्यः -

अनादिरपरिच्छेद्यश्चिदानन्दमयः पुमान् |

प्. १२१) भगवन्मय एवायं भगवद्भावितः सदा || १४-६ ||

जीवस्य भगवच्छक्त्यंशलेशत्वम्

या सा शक्तिर्महासत्ता विष्णोस्तद्धर्मधर्मिणी |
तस्याः कुट्यर्बुदांशेन शक्ती द्वे कथिते तव || १४-७ ||

भूतिश्चेति क्रिया चेति भाव्यभावकसंज्ञिते |
भूतिः सा क्रियया ज्वाला मरुतेव प्रणर्त्यते || १४-८ ||

नानाभेदवती भूतेर्विभूतिः कथिता पुरा |
शुद्ध्यशुद्धिवशाद् द्वेधा शुद्धा सा बहुधोदिता || १४-९ ||

पुंशक्तिः कालमययन्या पुमान् सोऽयमुदीरितः |

तस्य कालवश्यत्वात् संसारप्राप्तिः

कालशक्तिविकारस्थः सोऽयं संसरति ध्रुवम् || १४-१० ||

साधननिष्पत्त्या स्वरूपाविर्भावः

सोऽयं शास्त्रीयमासाद्य मार्गं स्वेनाभिजायते |

तत्र पुनः प्रश्नः

नारदः -

भगवन् देवदेवेश त्रिपुरान्तक शंकर || १४-११ ||

कालशक्तिविकारस्थः कथं संसरति ध्रुवम् |

प्. १२२) कथं वोपायमासाद्य पुमान् स्वेनाभिजायते || १४-१२ ||

भगवत्स्वातन्त्र्यस्यापर्यनुयोज्यत्वम्

अहिर्बुध्न्यः -

सर्वैरननुयोज्यं तत् स्वातन्त्र्यं दिव्यमीशितुः |
अवाप्तविश्वकामोऽपि क्रीडते राजवद्वशी || १४-१३ ||

भगवत्संकल्पस्य पञ्चधा विभागः

संकल्पो नाम यस्तस्य सुदर्शनसमाह्वयः |
सत्यप्यनन्तरूपत्वे पञ्चधा स विजृम्भते || १४-१४ ||

सृष्टिस्थित्यन्तकारेण निग्रहानुग्रहात्मना |

निग्रहशक्त्या जीवस्याकारादितिरोधानम्

तिरोधानकरी शक्तिः सा निग्रहसमाह्वया || १४-१५ ||

पुमांसं जीवसंज्ञं सा तिरोभावयति स्वयम् |
आकारैश्वर्यविज्ञानतिरोभावनकर्मणा || १४-१६ ||

तिरोधायकपर्यायशब्दाः

मायाविद्या महामोहो महातामिस्रमित्यपि |
तमो बन्धोऽथ हृद्ग्रन्थिरिति पर्यायवाचकाः || १४-१७ ||

जीवाणुत्वादि

आकारस्य तिरोधानादणुत्वं पुंस इष्यते |

प्. १२३) ऐश्वर्यस्य तिरोभावादकिंचित्करता स्मृता || १४-१८ ||

पुंसो विज्ञानसंकोचादज्ञत्वं समुदाहृतम् |
तिरोहितः पुमाञ्छक्त्या विष्णुसंकल्परूपया || १४-१९ ||

अणुः किंचित्करश्चेति किंचिज्ज्ञश्चेति कथ्यते |

अणुत्वादेर्मलत्वं बन्धत्वं च

मलत्रयमिदं प्रोक्तं बन्धत्रयमिदं बुधैः || १४-२० ||

अविद्यादिभिर्मलविवृद्धिः

तिरोभावनशक्त्यैवं वैष्णव्या बन्धमेयुषः |
अविद्यास्मित्वरागाद्या मलं समुपचिन्वते || १४-२१ ||

इष्टानिष्टप्राप्तिपरिहारेच्छा

क्लिश्यद्भिः क्लेशितः क्लेशैरविद्यादिभिरीद्दृशैः |
नुन्नः प्रेप्साजिहासाभ्यामागमाननुसंपतन् || १४-२२ ||

इष्टार्थप्राप्तयेऽनिष्टविघाताय च लालसः |
कर्म तत् कुरुते कामी शुभाशुभफलोदयम् || १४-२३ ||

कर्मवशात् जात्यायुर्भोगप्राप्तिः

ततः कर्मविपाकस्थः शुभाशुभविमिश्रितान् |
जात्यायुरनुबन्धान् स प्राप्नोति विधिचोदितः || १४-२४ ||

प्. १२४) सुखादिवासनास्तास्ताः संचिनोति शनैः शनैः |
एषा निग्रहशक्तेस्तु तिरोधानपरंपरा || १४-२५ ||

तिरोधाने सहकारिकारणम्

अंशौ यौ कालशक्त्याख्यौ भूतेः समनुवर्तिनौ |
ताभ्यां पुंसस्तिरोभावं तनुते निग्रहात्मिका || १४-२६ ||

सृष्ट्यादीनां संचितकर्ममूलकत्वम्

अजस्य त्वनया शक्त्या तिस्रः सृष्ट्यादिशक्तयः |
संचितैः संप्रवर्तन्ते तैस्तैः कर्मभिरूर्जितैः || १४-२७ ||

सहेतुकस्य बन्धस्यानादित्वम्

बन्धोऽनादिरयं प्रोक्तो बन्धहेतुश्च नादिमान् |

बद्धजीवे भगवत्कृपाविर्भावः

एवं संसृतिचक्रस्थे भ्राम्यमाणे स्वकर्मभिः || १४-२८ ||

जीवे दुःखाकुले विष्णोः कृपा काप्युपजायते |

कृपाया अनुग्रहशक्तिपातरूपत्वम्

या ह्युक्ता पञ्चमी शक्तिर्विष्णुसंकल्परूपिणी || १४-२९ ||

अनुग्रहात्मिका शक्तिः सा कृपा वैष्णवी परा |
शक्तिपातः स वै विष्णोरागमस्थैर्निगद्यते || १४-३० ||

प्. १२५)		कृपाविषयस्य जीवस्य कर्मसाम्यप्राप्तिः

अनुग्रहात्मना शक्त्या सुदर्शनमयात्मना |
स्वीकृतो हि यदा विष्णोः करुणावर्षरूपया || १४-३१ ||

समीक्षितस्तदा सोऽयं करुणावर्षरूपया |
कर्मसाम्यं भजत्येव जीवो विष्णुसमीक्षितः || १४-३२ ||

शक्तिपातः स वै जीवमुत्तारयति संसृतेः |
कर्मणी च समे तत्र तूष्णीं भावमुपागते || १४-३३ ||

सदृष्टान्तं कर्मणामुदासितृत्वोपपादनम्

यथा हि मोषकाः पान्थे परिबर्हमुपेयुषि |
निवृत्तमोषणोद्योगाः समाः सन्तः उदासते || १४-३४ ||

अनुग्रहात्मिकायास्तु शक्तेः पातक्षणे तथा |
उदासाते समीभूय कर्मणी ते शुभाशुभे || १४-३५ ||

मुमुक्षोर्मोक्षोपायप्राप्तिप्रकारः

तत्पातानन्तरं जन्तुर्युक्तो मोक्षसमीक्षया |
प्रवर्तमानवैराग्यो विवेकेऽभिनिवेशवान् || १४-३६ ||

आगमाननुसंचिन्त्य गुरूनप्युपसद्य च |
लब्धसत्त्वप्रकारैस्तैः प्रबुद्धो बोधपालनः || १४-३७ ||

प्. १२६) अक्षिण्वन् गुरुसंबोधं क्षिण्वन् क्लेशादिकानपि |
विचिन्वन् सर्वतः सारमुपचिन्वन् परां धियम् || १४-३८ ||

सांख्ययोगसमावेशी सत्कर्मनिरतः स्वयम् |
उग्रव्रतधरो ज्ञानी वेदान्तज्ञाननिश्चलः || १४-३९ ||

संहतैर्विगृहीतैश्च मार्गैरेभिः सुनिश्चयैः |
क्लेशेन महता स्थानं वैष्णवं प्रतिपद्यते || १४-४० ||

लब्धज्ञानस्य मोक्षप्राप्तिः

संप्राप्य ज्ञानभूयस्त्वं निर्मलीकृतचेतनः |
अनाविलमसंक्लेशं वैष्णवं तद्विशेत् पदम् || १४-४१ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां जीवस्य 
संसारहेतुतदुद्धरणप्रकारवर्णनं नाम 
चतुर्दशोऽध्यायः || १४ ||

आदितः श्लोकाः ८२४



अधिकारिनिरूपणं नाम पञ्चदशोऽध्यायः

ध्यातो धृतात्मभिश्चक्रमध्यस्थो मधुसूदनः |
पायादपायात् संसाररूपकूपात्तु नः परः ||

अधिकारिविषयः प्रश्नः

नारदः -

देवदेव नमस्तेऽस्तु वृषकेतन शंकर |
त्वत्प्रसादाच्छ्रुतं दिव्यं रहस्यं ज्ञानमुत्तमम् || १५-१ ||

प्रश्नशेषं मम ब्रूहि यत् पृष्टोऽसि मया पुरा |
पुरुषार्था हि ये प्रोक्ताश्चत्वारः सकलाश्रयाः || १५-२ ||

के हि तानधिकुर्वन्ति तन्मे विस्तरतो वद |

तत्प्रतिवचने प्रथमं सात्त्विकरीतिप्रतिपादनम्

अहिर्बुध्न्यः -

ये हि ते मनवो नाम विद्यागर्भाः पुरोदिताः || १५-३ ||

ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्रा इति विभेदिताः |
मानवास्तत्प्रसूता ये तथा मानवमानवाः || १५-४ ||

प्. १२८) मुखबाहूरूपादेभ्यो ब्राह्मणाद्याः समुत्थिताः |
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्रा इत्यपि ते स्मृताः || १५-५ ||

द्वितये ते यथायोगमधिकुर्वन्ति तानिमान् |

मनुसन्ततिजानां पाञ्चरात्राधिकारः

ये पुरा कथिताः पञ्च सिद्धान्ताः सर्वसंमताः || १५-६ ||

मनुसन्ततिजास्तत्र सात्त्वतं त्वधिकुर्वते |

तेषां तन्निष्ठया भगवत्प्राप्तिः

त्रयोदशविधं कर्म गुणैः सांयमिकैर्युतम् || १५-७ ||

कुर्वाणाः पञ्चकालस्थास्ते यान्ति पुरुषोत्तमम् |

तेषु त्रैवर्णिकानां चातुराश्रम्यम्

विहितं चातुराश्रम्यं त्रयाणां तत्र नारद || १५-८ ||

ब्रह्मचारी गृहस्थो वा वनस्थो भिक्षुरित्यपि |

तेषां शुश्रूषया शूद्रस्य भगवत्प्राप्तिः

शूद्रः शुश्रूषया तेषां भगवत्कर्मसाधनात् || १५-९ ||

अरागरोषलोभः सञ्छनैर्याति हरेः पदम् |

अन्यतमाश्रमस्थानामपि तेषां मोक्षसिद्धिः

सद्ब्रह्मयाजिनस्ते वै शुद्धाः स्वाध्यायतत्पराः || १५-१० ||

प्. १२९) अनन्ययाजिनो विप्रा आसृष्टेरधिकारिणः |
मातापितृभ्यां तरुणाः प्राग्बुद्धेः साधु पालिताः || १५-११ ||

आचार्यनयसंपन्नास्ते शुश्रूषणतत्पराः |
सम्यक् सप्तपदार्थज्ञा नियमस्थाः समाहिताः || १५-१२ ||

प्रकृतिज्ञानसंपन्नाः प्रमादपरिवर्जिताः |
त्यक्तकामाः सुधृतयः शुचयः संयतेन्द्रियाः || १५-१३ ||

सिद्धा नाम महाभागाः समाप्तज्ञाननिश्चयाः |
धिया समाप्तकर्माणश्चरणैरन्विताः शुभैः || १५-१४ ||

आसमाप्तेः समास्थाय चतुर्णामेकमाश्रमम् |
पाञ्चकालिकमच्छिद्रं कुर्वाणाः शतवार्षिकम् || १५-१५ ||

विवेकजां परां प्राप्य कर्मणोऽन्ते शुभां धियम् |
प्रद्योतमानविज्ञाना निर्धूतप्राकृतोद्यमाः || १५-१६ ||

सहस्रार्चिषमीशानं लक्ष्मीपतिमनाविलम् |
क्षेत्रज्ञं सर्वभूतानां वासुदेवं विशन्ति ते || १५-१७ ||

गार्हस्थ्यस्याश्रमान्तरोपजीव्यत्वम्

अग्निमान् बहुमात्रावानेकः कौटुम्ब आश्रमः |
व्रतादिनिरताः शुद्धास्तत्रयोऽन्येऽनग्नयः स्मृताः || १५-१८ ||

कौटुम्बमुपजीवन्ति ते त्रयो ह्यूर्ध्वरेतसः |


प्. १३०)			सात्त्विकरीतिनिगमनम्

गदिता सात्त्विकी रीतिरिति ते लेशतो मुने || १५-१९ ||

अथ त्रययादिरीतिकथनारम्भः

एवं विस्तरतो मेऽद्य रीतिमन्यां निशामय |

मुखबाहूरूपज्जानां त्रययाद्यधिकारः

ये हि ब्रह्ममुखादिभ्यो वर्णाश्चत्वार उद्गताः || १५-२० ||

ते सम्यगधिकुर्वन्ति त्रययादीनां चतुष्टयम् |

त्रयीनिष्ठानां फलसिद्धिः सांख्यादिनिष्ठानां क्रमात् 
पञ्चरात्रारोहणं च

त्रयीस्था एव सिध्यन्ति सांख्यादिष्वपि च त्रिषु || १५-२१ ||

आरोहन्तीच्छया तेऽपि सात्त्वतं शासनं परम् |

पाशुपतनिष्ठानां त्रयीधर्माननुष्ठातृत्वम्

प्राप्ताः पाशुपतं ये हि धर्मं ब्रह्मणपूर्वकाः || १५-२२ ||

न धर्ममनुतिष्ठन्ति त्रयीस्थं ते पुनर्मुने |
पञ्चरात्रं प्रविश्येव नान्यं धर्मं वितन्वते || १५-२३ ||

सांख्यानां नैष्कर्म्यम्

निष्कर्माणः स्मृताः सांख्याः प्रसंख्यानैकतत्पराः |

योगनिष्ठानां वैदिकर्मानुष्ठातृत्वम्

नित्यनैमित्तिकैर्युक्तो योगी योगाङ्गवाञ्छया || १५-२४ ||

प्. १३१) कुर्यादलब्धलाभाय लब्धवृद्धय एव च |
ब्रह्मिष्ठो वैदिकं कर्म नित्यं नैमित्तिकं तथा || १५-२५ ||

त्रययादिमार्गगा रीतिर्नारदैषा प्रदर्शिता |

वर्णाश्रमतद्धर्माणां निरूपणम्

वर्णाश्रमविभागं मे धर्मैः सह निशामय || १५-२६ ||

चत्वारो वर्णाः

वर्णाश्चत्वार उद्दिष्टा ब्राह्मणादिक्रमेण ये |

आद्यानां त्रयाणां वेदाध्ययनं द्विजातित्वं च

अधीयीरंस्त्रयो वर्णाः पूर्वे भूत्वा द्विजातयः || १५-२७ ||

श्रूद्रस्य द्विजशुश्रूषा एकजातित्वं च

चतुर्थ एकजातिस्ताञ्छुश्रूषेतानहं कृतः |

याजनाध्यापनप्रतिग्रहा ब्राह्मणस्यैव

ब्राहणो नाम यो वर्ण आद्यो ब्रह्ममुखोद्गतः || १५-२८ ||

स त्रीनध्यापयेदेतान् ब्राह्मणादीननुक्रमात् |
याजयेच्च यथाकामं वृत्त्यर्थमनसूयया || १५-२९ ||

त्रिभ्यश्च प्रतिगृह्णीयादेष वैशेषिको विधिः |

शस्त्रधारणादिकं क्षत्रियस्य

शास्त्राणां धारणं नित्यं क्षत्रजातेर्विशेषणम् || १५-३० ||

प्. १३२) क्षतत्राणं यथाशास्त्रं प्रजानां परिपालनम् |

कृष्यादिकं वैश्यस्य

विशो वैशेषिकी वृत्तिः कृषिगोरक्षवाणिजम् || १५-३१ ||

इज्याध्ययनदानानि त्रयाणां तुलानि

इज्याध्ययनदानं तु द्विजातीनामिदं समम् |
नित्यं धर्मार्थमेवैतत् तत्र हिंसादिवर्जनम् || १५-३२ ||

शुश्रूषा शूद्रस्य धर्मो वृत्त्यर्था च

शुश्रूषैव तु शूद्रस्य धर्मो वृत्त्यर्थमेव च |
श्रेष्ठा ब्राह्मणशुश्रूषा कनिष्ठे त्वपरे स्मृते || १५-३३ ||

चतुर्णां सामान्यधर्माः

अहिंसा सत्यमक्रोधः स्वदारनिरतिर्दया |
चतुर्ष्वेतेषु धर्मोऽयं सामान्येन विधीयते || १५-३४ ||

ब्राह्मणोत्तमक्षत्रिययोश्चातुराश्रम्यम्

ब्रह्मणश्चातुराश्रम्यं क्षत्रस्य तु कथंचन |

क्षत्रियवैश्ययोराद्यमाश्रमत्रयम्

त्रयं चाद्यं क्षत्रविशोर्नियतं धर्मलक्षणम् || १५-३५ ||

प्. १३३)		त्रैवर्णिकानां प्रागुपनयनात् कामचारः

आचार्यजन्मनः पूर्वमव्रतास्ते द्विजातयः |

उपनयने द्वितीयं जन्म

आचार्याज्जन्म सावित्र्यां द्वितीयं दिव्यमिष्यते || १५-३६ ||

यज्ञदीक्षायां तृतीयम्

ते त्रयो यज्ञदीक्षायां जन्म प्राप्य तृतीयकम् |

तेषा स्वाध्यायनिष्ठानां देवतुल्यत्वम्

ब्राह्मणाः सवनस्थार्याः सवनान्ते यथाक्रमम् || १५-३७ ||

स्वाध्याये वर्तमानास्ते देवाः सर्वेऽपि ते त्रयः |

आश्रमधर्माः

इति ते कथिता वर्णा आश्रमानपि मे शृणु || १५-३८ ||

उपकुर्वाणब्रह्मचारिधर्माः

आचार्याज्जन्म संप्राप्य तदन्ते नियतं वसन् |
तद्धर्मकारी तन्निष्ठस्तद्भक्तस्तत्परायणः || १५-३९ ||

तन्निवेदितसर्वार्थो भिक्षार्थी तत्कुलाद्बहिः |
कर्मशेषेण चाचार्यादिच्छन् स्वाध्यायमत्वरः || १५-४० ||

प्. १३४) उपासीत बहिः संध्ये नित्यस्नाययनसूयकः |
कुर्वन्निन्द्रियसंरोधं भूतानामनुकम्पकः || १५-४१ ||

वह्निं समिद्भिरिन्धान उभे संध्ये समाहितः |
धर्मज्ञसमयस्थं चाप्याचरन्नात्मनो व्रतम् || १५-४२ ||

उपकुर्वाणको नाम स्वाध्याये सिध्यति द्विजः |

समाप्तब्रह्मचर्यस्येच्छया आश्रमान्तरप्राप्तिः

वेदस्नायी व्रतस्नायी गुरवे दक्षिणां ददत् || १५-४३ ||

प्राप्यानुज्ञां गुरोरिच्छेच्चतुर्णामेकमाश्रमम् |

नैष्ठिकब्रह्मचारिधर्माः

यदीच्छेद् ब्रह्मचर्यं स ब्रह्मचारी स्वमाश्रमम् || १५-४४ ||

आचार्यमेव सेवेत युक्त आ देहपातनात् |
जिज्ञासुर्ब्रह्मचारी स लभेत ज्ञानमुत्तमम् || १५-४५ ||

अन्यथा पुण्यलोपः स्यादिति वेदानुशासनम् |

गृहस्थधर्माः

अथ चेद्रोचयेत् कर्तुं गार्हस्थ्यं धर्ममुत्तमम् || १५-४६ ||

लब्धानुज्ञो गुरोः स्नात्वा संप्राप्य विधिवत् स्त्रियम् |
तया सह चरेद्धर्मं नित्यं स्वाध्यायतत्परः || १५-४७ ||

श्राद्धकृत् सत्यवादी च नित्यं चैवातिथिप्रियः |

प्. १३५) संकोचिनीं चरन् वृत्तिमनसूयुरलोलुपः || १५-४८ ||

स्नातकव्रतशाली च पञ्चयज्ञपरायणः |

गृहस्थस्यापि पाञ्चरात्रधर्मावश्यकता

पञ्चकालरतो नित्यं दयाक्षान्तिधृतिस्थितिः || १५-४९ ||

अक्रोधसत्यह्रीविद्याशौचास्तेयदमस्थितः |
अनायासो ह्यकृपणः शास्त्रीये मङ्गले रतः || १५-५० ||

मनसा कर्मणा वापि यज्ञान् सर्वान् समाचरेत् |

निष्कामकर्मिणो गृहस्थस्यापि मोक्षप्राप्तिः

अकामहतया बुद्ध्या त्यक्ताहंकारलोभया || १५-५१ ||

सत्तर्कव्यवसायाभ्यां लोचनाभ्येत्यसंभवम् |
श्रौतस्मार्तक्रियानित्यो नित्यनैमित्तिके रतः || १५-५२ ||

ईदृग्गृहस्थो जिज्ञासुः प्राप्य ज्ञानमनुत्तमम् |
प्राप्तवेदान्तविज्ञानो वैष्णवं श्रयते पदम् || १५-५३ ||

सकामस्य गृहस्थस्य ब्रह्मलोकप्राप्तिः

केवलो धर्मनित्योऽसौ ब्रह्मलोके महीयते |

वानप्रस्थधर्माः

गार्हस्थ्यादथवा पूर्वं वानप्रस्थ्यं श्रयेत् पदम् || १५-५४ ||

प्. १३६) गृहस्थस्तु यदा पश्येद् वलीपलितमात्मनः |
अपत्यस्यैव चापत्यं वनं चाथ समाश्रयेत् || १५-५५ ||

ग्राम्याहारं परित्यज्य वन्याहारोपयोगवान् |
बहिरात्मनि वाप्यग्निं जुह्वद्यज्ञपरायणः || १५-५६ ||

वत्सरे वत्सरे त्रीणि तपांसि विधिवच्चरेत् |

वानप्रस्थस्यापि निष्कामकर्णिणो मोक्षप्राप्तिः

कुर्वन् वनस्थः शास्त्रार्थानकामहतया धिया || १५-५७ ||

सेवमानो व्रतस्थश्च तास्ता दीक्षाः समाहितः |
वृत्तिसंकोचकृच्छुभ्रस्तत्त्वजिज्ञासया युतः || १५-५८ ||

संप्राप्य तत्त्वविज्ञानं वैष्णवं श्रयते पदम् |

सकामस्य तस्य ब्रह्मलोकप्राप्तिः

केवलो धर्मनित्यश्च महाप्रस्थानमाचरन् || १५-५९ ||

वीतशोकभयो वन्यो ब्रह्मलोके महीयते |

संन्यासिधर्माः

काषायवसनं प्राप्य द्वाभ्यामादित एव वा || १५-६० ||

द्वयोरेकस्य वा पश्चात् पारिव्राज्यं समाचरेत् |
प्राजापत्यां निरुप्येष्टिं सर्ववेदसदक्षिणाम् || १५-६१ ||

प्. १३७) लब्धानुज्ञो गुरोर्वाथ कर्मश्रान्तो महाव्रती |
समारोप्याग्निमानग्नींश्चतुर्थाश्रममावसेत् || १५-६२ ||

विमुक्तः सर्वदोषेभ्यो विरक्तो विषयेषु च |
उच्चावचां विचिन्वंश्च गतिमस्यान्तरात्मनः || १५-६३ ||

अन्वीक्षमाणः सूक्ष्मं च परमात्मानमात्मना |
प्रसंख्यानपरो नित्यं वेदान्तज्ञानतत्परः || १५-६४ ||

समाधिस्थश्च सततमुग्रव्रतपरोऽपि वा |
वास्यैकं तक्षतो बाहुं चन्दनेनैकमुक्षतः || १५-६५ ||

विद्वेषमनुरागं वा द्वयोरप्यविचिन्तयन् |
वायुभूतः खवत् स्वस्थ उर्वीस्थिरमना मुनिः || १५-६६ ||

वारिवच्चार्द्रचेतास्तु शुचिर्ज्वलनवत् सदा |
गाङ्गो ह्रद इवाक्षोभ्यः शून्यागारसमाकृतिः || १५-६७ ||

धियालोचितसर्वार्थो धिया त्यक्तपरिग्रहः |
धिया स्वीकृतसच्छास्त्रो धिया तृप्तः सुशुद्धया || १५-६८ ||

दत्तसर्वाभयो योगी सर्वैर्दत्ताभयस्तथा |
स्वाध्यायाद्योगमासीनो योगात् स्वाध्यायमामनेत् || १५-६९ ||

अब्रुवन् केनचित् किंचित् प्राप्ते कालेऽप्यविब्रुवन् |
समः सर्वेषु भूतेषु मातृवत् पितृवत् सदा || १५-७० ||

आत्मज्योतिरात्मरतिः प्रसीदन्नात्मनि स्वयम् |

प्. १३८) प्रज्ञाप्रासादमारूढो विमुक्तः सर्वतो जनैः || १५-७१ ||

भूमिष्ठानिव शैलस्थः पश्यन् सर्वानवस्थितान् |
कैश्चिन्मूक इति प्रोक्तः कैश्चिद्धीर इतीप्सितः || १५-७२ ||

कैश्चित् कः स्विदिति प्रोक्तः कैश्चिद् घोर इतीरितः |
उपेक्षाकरुणामैत्रीमुदितालिङ्गितः सदा || १५-७३ ||

विवेकबोधसंतोषैर्नित्यं परिजनैर्वृतः |
भैक्षाशी तुष्टिसंपूर्णो धर्मैरीदृग्गुणैर्युतः || १५-७४ ||

संन्यासिनः परमपुरुषोपासनान्मोक्षप्राप्तिः

प्रदीप इव शान्तार्चिः परिव्राड् ध्यानमास्थितः |
देहसंस्कारनाशेन वैष्णवं श्रयते पदम् || १५-७५ ||

अध्यायार्थनिगमनम्

इति वर्णाश्रमा ये ते तुल्यवैशेषिकैर्युताः |
धर्मास्ते लेशतः प्रोक्ताः किं भूयः श्रोतुमिच्छसि || १५-७६ ||

इति पाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायाम् 
अधिकारिनिरूपणं नाम पञ्चदशोऽध्यायः || १५ ||

आदितः ९००



वर्णोत्पत्तिनिरूपणं नाम षोडशोऽध्यायः

रक्षातदधिकारिविषयः प्रश्नः

नारदः -

भगवंस्त्रिदशारिघ्न सर्वज्ञ वृषकेतन |
प्रमाणार्थः श्रुतोऽस्माभिः सहेतुः सविपर्ययः || १६-१ ||

सर्वस्यास्य च का रक्षा कश्च रक्षाधिकारवान् |
सप्रकारमिदं द्वन्द्वं भगवन् वक्तुमर्हसि || १६-२ ||

तत्प्रतिवचनारम्भः

अहिर्बुध्न्यः -

सुदर्शनमयी रक्षा देवस्य हरिमेधसः |
स्वमृते विष्णुसंकल्पं रक्षान्या न विधीयते || १६-३ ||

वस्तुनिष्ठसामर्थ्यस्य सुदर्शनात्मकत्वम्

या सा दिव्या क्रियाशक्तिर्विष्णुशक्त्यंशसंभवा |
सुदर्शनाह्वया देवी सर्वकृत्यकरी विभोः || १६-४ ||

तन्मयं विद्धि सामर्थ्यं सर्वं सर्वपदार्थजम् |
तत्त्वानां तात्त्विकानां च चेतनाचेतनात्मनाम् || १६-५ ||

प्. १४०) प्रमाणानां विचित्राणां भावाभावयुगस्य च |
धर्मस्यार्थस्य कामस्य मुक्तेर्बन्धत्रयस्य || १६-६ ||

यद्यत् स्वकार्यसामर्थ्यं तत्तत् सौदर्शनं वपुः |

शास्त्रास्त्रव्यूहस्य रक्षासाधनत्वम्

उक्ता शास्त्रास्त्ररूपा ते विष्णुसंकल्पविक्रिया || १६-७ ||

यया देवो जगन्नाथः काले काले जनार्दनः |
अवतीर्याथवाविश्य भूतानि लघयेद्भुवम् || १६-८ ||

मन्त्रग्राम्स्यापि रक्षासाधनत्वम्

नानामन्त्रमयी चान्या यन्त्रकोशविचित्रिता |
वेदतन्त्रोभयोद्भूता नानाप्रसवशालिनी || १६-९ ||

साक्षाद्विष्णोः क्रियाशक्तिः शुद्धसंविन्मयी परा |

मन्त्रमयरक्षायां ब्राह्मणस्यैवाधिकारः

सर्वतत्त्वार्थपारज्ञः सर्वविद्याविशारदः || १६-१० ||

अस्कन्ननित्यनैमित्तः शुद्धाभिजनसंअतः |
त्रिशुक्लो निस्त्रिसंदेहः षट्कर्मविधिपारगः || १६-११ ||

ब्राह्मणो ब्रह्मयोनिस्थः स्वदारनिरतः शुचिः |
अधिकुर्यात् क्रियाशक्तिं विष्णोर्मन्त्रमयीं पराम् || १६-१२ ||

प्. १४१) ब्राह्मणस्यापि राजानवष्टब्धस्य रक्षायामसामर्थ्यम्

ब्राह्मणो नानवष्टब्धस्तया कार्यमिहार्हति |
अवष्टम्ब्य तु राजानं जगतोऽर्थे तया चरेत् || १६-१३ ||

राजप्रशंसा

राजा हि परमं भूतं सर्वदेवमयो विभुः |
क्रियाशक्तेरधिष्ठानं वैष्णव्या भगवन्मयः || १६-१४ ||

मूर्धतो हि पुरा देवो राजानमसृजत् प्रभुः |
मूर्धाभिषिक्तस्तेनासौ सर्वभूतोपरि स्थितः || १६-१५ ||

द्विगुणो ब्राह्मणो राजा वेदशास्त्रेषु गीयते |

राजद्विषां दृष्टादृष्टयोः प्रत्यवायः

यस्तु तं द्वेष्टि संमोहात् स हरिं द्वेष्टि दुर्मतिः || १६-१६ ||

यो हरिं द्वेष्टि संमोहात् स लक्ष्मीं द्वेष्टि मानवः |
लक्ष्म्या द्वेष्टा तु दुर्मेधाः सर्वधर्मेषु हीयते || १६-१७ ||

स भ्रष्टः सर्वलोकेभ्यः सर्वदेवबहिष्कृतः |
अप्रतिष्ठे तमस्यन्धे समास्तिष्ठति शाश्वतीः || १६-१८ ||

अतो राजा अवश्यं बहु मन्तव्यः

ऐहिकामुष्मिकीं लक्ष्मीमतः प्रेप्सुरुदारधीः |
राजानं बहु मन्येत सर्वलोकाधिदैवतम् || १६-१९ ||

प्. १४२) 	केवलयोर्ब्राह्मणनृपयोर्लक्ष्म्या अस्थिरत्वम्

ब्राह्मणे केवले लक्ष्मीर्न वसत्यतिमार्दवात् |
अत्यौग्र्याद् बिभ्यती क्षत्रे केवले नेच्छति स्थितिम् || १६-२० ||

संसृष्टयोस्तयोर्लक्ष्म्याः स्थैर्यम्

ब्रह्मक्षत्रे तु संपृक्ते ह्यग्नीषोममयात्मनि |
निवसत्यतिसंप्रीता ग्रीष्मे शीत इव ह्रदे || १६-२१ ||

तत्र हेतुः

द्वे हि ते बिभृतो लोकस्थितिं संभूय तेजसी |
तयोर्हि सकला शक्तिः स्थिता विष्णोः क्रियात्मिका || १६-२२ ||

अन्वयव्यतिरेकाभ्यां तत्र दृष्टान्तकथनम्

महत्या हि यथा नद्याः कुसरो न धृतेः क्षमम् |
एवं लघुर्नरो नैव क्रियाशक्तेर्धृतौ क्षमः || १६-२३ ||

पारावारो यथा धीरो महतीं तां प्रतीच्छति |
ब्रह्मपृक्तं तथा क्षत्रं क्रियाशक्तिं प्रतीच्छति || १६-२४ ||

पूर्यमाणं महानद्या कुतटाकं विदीर्यते |
रक्ष्यमाणस्तथाप्येको नैव पर्याप्यते तया || १६-२५ ||

राजार्थं प्रयुक्ताया अपि क्रियाशक्तेः 
सर्वप्रजोपकारकत्वकथनम्

यथा समुद्रगामिन्यां महत्यां सरिति ध्रुवम् |

प्. १४३) उपस्नेहेन पूर्यन्ते सरांस्यन्यानि भूयसा || १६-२६ ||

प्रयुक्तायां क्रियाशक्तौ चक्रे वै चक्रवर्तिनः |
चक्रस्था हि प्रजाः सर्वाः समेधन्ते तथा श्रिया || १६-२७ ||

चक्रवर्त्यादीनां क्रियाशक्तावधिकारतारतम्यम्

चक्रवर्ती नृपः पूर्वां द्वितीयां मण्डलेश्वरः |
अधिकुर्यात् क्रियाशक्तिं तृतीयां विषयेश्वरः || १६-२८ ||

महामात्रो द्विजातिर्वा यो वह्वी रक्षति प्रजाः |
इमां नैको नरः कुर्यादेकस्मै मानवाय तु || १६-२९ ||

क्रियाशक्तिस्वरूपकथनारम्भः

अधिकारः क्रियायाश्च शक्तेस्ते संप्रदर्शितः |
रूपमस्या यथावन्मे गदतस्तन्निशामय || १६-३० ||

सामान्यतः शक्तेर्द्वैविध्यम्

उन्मेषः परमः शक्तेर्विष्णोः कोट्यंशकोटितः |
भाव्यभावकभेदेन स द्विधा व्यवतिष्ठते || १६-३१ ||

भावको विष्णुसंकल्पः सुदर्शनपराह्वयः |

शक्तेः पर्यायशब्दाः

सैषा देवी क्रियाशक्तिः सामर्थ्यं योग इत्यपि || १६-३२ ||

प्. १४४) पारमेष्ठ्यं महातेजो मायायोग इतीदृशैः |
शब्दैः प्रकारसामर्थ्यः संकल्पः सोऽभिधीयते || १६-३३ ||

भावकस्य भूत्यंशप्रवर्तकत्वम्

भाव्यो नाम य उन्मेषः सा भूतिरिति गीयते |
शुद्ध्यशुद्धिमयी सेति पूर्वमेव निदर्शितम् || १६-३४ ||

ज्वलनस्येव सा ज्वाला संकल्पेन प्रतन्यते |
एको नारायणो देवस्तस्य भावानुगामिनी || १६-३५ ||

तस्या देव्याः क्रियाशक्तेः स्थितिं मन्त्रमयीं शृणु |

क्रियाशक्तेर्नादात्मकत्वम्

उद्यती सा क्रियाशक्तिर्भजते नादरूपताम् || १६-३६ ||

नादस्य दीर्घघण्टाध्वनिसाम्यम्

तं नादं परमं विद्धि दीर्घघण्टानदोपमम् |

तस्य योगिमात्रप्रत्यक्षविषयत्वम्

परमैर्योगिभिः स्वान्ते स साक्षात् क्रियते स्वयम् || १६-३७ ||

क्वचिदुन्मेषात् तस्य बिन्दुरूपत्वम्

स बुद्बुदवदम्भोधौ क्वचिदुन्मेषमृच्छति |
अनुद्रुतगतैः सोऽथ योगिभिर्बिन्दुरुच्यते || १६-३८ ||

प्. १४५)		बिन्दोर्नामनामिरूपेण द्वैविध्यम्

नामनामिस्वरूपेण स बिन्दुर्भिद्यते द्विधा |

नाम्नः शब्दब्रह्मत्वम्

तत्र नामोदयं प्राप्य शब्दब्रह्म प्रवर्तते || १६-३९ ||

नामिनो भूतिरूपत्वम्

प्राप्य नाम्युदयं भूतिः पूर्वोद्दिष्टा प्रवर्तते |

वर्णोत्पत्तिकथनारम्भः

नामोदयमिदानीं मे मन्त्राध्वानं मुने शृणु || १६-४० ||

सा हि बिन्दुमयी शक्तिः स्वेच्छया नामतां गता |
अवर्णोऽप्येकधा पूर्वमनुत्तरमयात्मना || १६-४१ ||

बिन्दोर्द्वैविध्यम्

स्वरव्यञ्जनभेदेन स द्विधा व्यवतिष्ठते |
बिन्दुशक्तेरमुष्यास्तु भूयोऽपि शृणु विस्तरम् || १६-४२ ||

उदेत्येषा विसृष्टाख्या शब्दसर्गमयी परा |
एकानेकविचित्रार्था नानावर्णविकारिणी || १६-४३ ||

साक्षात् सोमस्वरूपा सा लक्ष्म्याः शब्दमयी तनुः |
स्वरव्यञ्जनरूपेण सा विवर्तं प्रपद्यते || १६-४४ ||

प्. १४६)		अकारात्मना तस्य स्मुन्मेषः

अ इत्यादिसमुन्मेषः सोऽनुत्तर उदीर्यते |

अकारस्य सर्ववाग्रूपत्वम्

सर्वा वागयमेवैकस्तत्तदाकारभेदवान् || १६-४५ ||

बिन्दोरिकारोकारात्मना समुन्मेषः

स इच्छन्निरिति व्यक्त उन्मिषन्नुरिति स्मृतः |

यथोक्तवर्णत्रयस्य सर्वस्वरविभावकत्वम्

एत एव त्रयो वर्णाः सर्वस्वरविभावनाः || १६-४६ ||

तेषां दीर्घतापत्तिः

अनुत्तरः स आनन्द आभावं प्रतिपद्यते |
इरिच्छया स ईशान ईभावं प्रतिपद्यते || १६-४७ ||

उरुन्मिषन्नूनरूप ऊभावं प्रतिपद्यते |

एचामुत्पत्तिः

अनुत्तरेच्छासंधानादेकारो नाम जायते || १६-४८ ||

अनुत्तराद्भवन् भूय ऐभावं प्रतिपद्यते |
दिव्यादनुत्तरोन्मेषादोकारो नाम जायते || १६-४९ ||

अनुत्तराद्भवन् भूय औभावं प्रतिपद्यते |

प्. १४७)		तेषां संध्यक्षरत्वम्

संध्यात्मान इमे कूटाश्चत्वारः समुदाहृताः || १६-५० ||

तेषामवयवार्थाविष्करणम्

अनुत्तरेच्छायोगेन ह्येधमानः स ए स्मृतः |
भूयोऽनुत्तरसंयोगादै चाप्यैश्वर्यवान् स्मृतः || १६-५१ ||

दिव्यादनुत्तरोन्मेषादोतः सर्वत्र ओ स्मृतः |
अनुत्तरात् स संभूय और्जित्यादौगतिं गतः || १६-५२ ||

ऋऌवर्णोत्पत्तिः

एकत्रिभागयो ऋद्ध्या अरयो ऋ स्मृतो बुधैः |
अलयोश्च तथा ऌत्वमाकारः स्यादनुत्तरः || १६-५३ ||

भूयोऽप्यनुत्तरोद्योगात् प्लवमानस्तथा स्मृतः |
एवं चतुर्दशोद्योगान्नानाकारविभाविनी || १६-५४ ||

नटीव कुण्डलीशक्तिराद्या विष्णोर्विजृम्भते |
अस्य रूपद्वयं सूक्ष्मं सृष्टिसंहारकारणम् || १६-५५ ||

अनाख्येया महासत्ता क्रियाशक्तिः क्रमेण सा |
शब्दात्मना विवर्त्स्यन्ती सा पुरा याति सृष्टिताम् || १६-५६ ||

प्. १४८) सृष्टिः सर्गो विसर्गश्च विसर्जनमितीदृशैः |

नाभौ कुण्डल्याः पश्यन्तीत्वम्

मूलाधारात् समुद्यन्ती सा शान्ता सा निरञ्जना || १६-५७ ||

अङ्क्ष्यन्ती साञ्जनैस्तैस्तैः संस्कारैः समनुत्तरम् |
दृष्टिदृश्यात्मतां प्राप्य शब्दार्थत्वविवर्तिनी || १६-५८ ||

पश्यन्ती नाम नाभौ सा योगदृश्योदयं गता |
शक्तिः सा वैष्णवी सत्ता मन्त्रमाता समञ्जना || १६-५९ ||

अधिकारक्षयं यान्ति योगिनस्तां गता धिया |

तस्या हृदब्जे विस्तारः

विजृम्भणोन्मुखी लक्ष्मीः पश्यन्ती सा क्रियामयी || १६-६० ||

भावं संस्कृत्य संस्कारैः समर्थाख्यां विवर्तनाम् |
भृङ्गीव निनदन्ती सा हृदब्जे याति विस्तृतिम् || १६-६१ ||

वाच्यवाचकभावेन लोलीभूता क्रियामयी |
तदा संस्कृतयः सर्वाः स्मृतीः पुष्यन्ति वाच्यगाः || १६-६२ ||

तस्याः कण्ठदेशे विसर्गात्मना परिणामः

एवंविधा क्रियाशक्तिस्तत्तद्वाच्यविवक्षया |
शब्दरूपं समास्थाय कूटस्थं व्यक्तिवर्जितम् || १६-६३ ||

प्. १४९) सा यात्यनुत्तरस्पृष्टा कण्ठं शक्तिर्विसर्गिणी |
पुनः सानुत्तरे स्थित्वा चतुर्दशविभाविनी || १६-६४ ||

अनुत्तरोत्तरा याति कण्ठे हेति विजृम्भणम् |
ततः सादिमयी भूत्वा कान्तव्यञ्जनशालिनी || १६-६५ ||

अनुत्तरमयी भूयो बिन्दौ संप्रतितिष्ठति |
बिन्दुः संहार इत्युक्तो विसर्गः सृष्टिरुच्यते || १६-६६ ||

इमौ द्वौ सृष्टिसंहारौ लेशतस्ते निदर्शितौ |
मत्तः शृणु मुने भूयः स्वराणां विविधां ततिम् || १६-६७ ||

स्वराणामवान्तरभेदनिरूपणम्

यदादित्रितयं पूर्वं स्वरकूटस्थमीरितम् |
अष्टादशविधं तत्तु प्रत्येकं योगिनां मतम् || १६-६८ ||

स्वरव्यञ्जनकूटौ यौ ऋ ऌ इत्युदितौ पुरा |
आद्योऽष्टादशधान्त्यस्तु तयोर्द्वादशभेदवान् || १६-६९ ||

इति स्वराणां पञ्चानामशीतिश्चतुरुत्तरा |
स्वरकूटास्तु चत्वारो ये तेषामीदृशी भिदा || १६-७० ||

शतानि त्रिण्यथैकारा विंशतिश्चतुरुत्तरा |
एवं पञ्च सहस्राणि शतान्यष्टावनुष्टुभाम् || १६-७१ ||

प्. १५०) ऐकारः कथितः सम्यक् शिक्षातत्त्वविशारदैः |
ओकारश्च तथौकार इयद्भेदौ प्रकीर्तितौ || १६-७२ ||

रम्यौ गौरौ यमित्येव संख्या संभूय संधिगा |
योगिनस्तां प्रपश्यन्ति मन्यन्ते मनसा नराः || १६-७३ ||

संभूय स्वरसंख्या तु स्तब्धौ गौरो यमित्यसौ |
द्विस्तावन्तः स्वरा ज्ञेयाः सृष्टिसंहारभेदिताः || १६-७४ ||

सर्गयुक्ता बिन्दुयुक्ताः केवला इति ये त्रिधा |
देहोऽर्थः सङ्ग इत्येव ते संभूय चतुर्दश || १६-७५ ||

सृष्टिः सोमः समाख्याता बिन्दुः सूर्य उदीर्यते |

स्वराणां सूर्यचन्द्रकिरणात्मता

पूर्वे सप्त स्वराः सूर्यकिरणाः परिकीर्तिताः || १६-७६ ||

सोमस्य किरणा ज्ञेया आकारादय उत्तरे |

तयोरहोरात्रप्रवर्तकत्वम्

अहर्नयति सूर्यस्तु स्वरैः पिङ्गलया चरन् || १६-७७ ||

रात्रिं सृजति सोमस्तु स्वरैः स्वैरिडया चरन् |

परशक्तेः सुषुम्नासंचारित्वम्

स्वराणां या परा विष्णोः कूटस्था शक्तिरुज्ज्वला || १६-७८ ||

प्. १५१) सुषुम्नया संचरते शब्दब्रह्म वितन्वती |
इति ते लेशतः प्रोक्ता स्वराणां गतिरुत्तमा || १६-७९ ||

व्यञ्जनसृष्टिकथनारम्भः

अथ व्यञ्जनसृष्टिं ते कथयामि मुने शृणु |

विसर्गस्य वासुदेवमूर्तित्वम्

अनुत्तरोत्तरा सृष्टिर्या सा हेति पुरोदिता || १६-८० ||

आदिव्यूहस्य देवस्य वासुदेवस्य सा तनुः |
अच्युतो बिन्दुयुक्तोऽसौ रुन्धन्नाधारमादिमम् || १६-८१ ||

साग्निं दीपयते नादं योगारम्भे तु योगिनाम् |
अच्युतः सृष्टियुक्तोऽसावूर्ध्वसृष्टिं करोति च || १६-८२ ||

अच्युतः सृष्टियुक्तस्तु बहिःसृष्टिं करोत्ययम् |

तस्मादूष्मणामुत्पत्तिस्तेषां चातुरात्म्यं च

हात् सात् षात् शात्ततः शश्वच्छक्त्यूष्माण उदीरिताः || १६-८३ ||

चातुरात्म्यमिदं प्रोक्तं चतुर्ब्रह्मेति शब्दितम् |

क्षकारसहितानां तेषां ब्रह्मशब्दवाच्यत्वम्

क्षेण कूटेन संयोगात् पञ्चब्रह्मेति शब्दितम् || १६-८४ ||

क्षस्तु सत्यस्य बीजं तु प्रोक्तः सात्त्वतशासने |

प्. १५२) कषकूटमुशन्त्यन्ये नित्यं तत्प्रतिरूपकम् || १६-८५ ||

अन्तःस्थानामुत्पत्तिस्तेषां संज्ञात्रयं च

शाद्वस्तस्माल्ल उद्दिष्टो लाद्रो राद्यः प्रजायते |
धारणा नाम विज्ञेया याद्या विश्वस्य धारणात् || १६-८६ ||

अन्तःस्था इति च प्रोक्ता अन्तःस्थपुरुषेशयाः |
अवस्था इति च प्रोक्ता ईशावतरणक्रमे || १६-८७ ||

मकारोत्पत्तिः

यकारादीशशक्तिस्थान्मकारो नाम जायते |
अनुत्तरोत्तरो बिन्दुर्म इति प्रतिशब्द्यते || १६-८८ ||

तस्य सर्वचेतनसमष्टिरूपत्वं जीववाचित्वं च

चेतनानां तु सर्वेषां समष्टिः सा निगद्यते |
अस्मदर्थोऽयमुद्दिष्ट सोऽयमुत्तमपूरुषः || १६-८९ ||

भकारोत्पत्तिस्तस्य च प्रकृतिवाचित्वम्

सूक्ष्मेक्षयानुवृद्धौ सा प्रकृत्या भोग्यरूपया |
भ इत्येव मकारात् सा पुनः स्थूला विविच्यते || १६-९० ||

प्. १५३)		बादिटान्तत्रयोदशवर्णोत्पत्तिः

भोगोपकरणाकारा बहिरन्तर्व्यवस्थया |
त्रयोदशात्मना व्यक्ता बाद्या टान्ता महामुने || १६-९१ ||

बादित्रयस्य महदहंकारमनोवाचित्वम् तवर्गस्य 
ज्ञानेन्द्रियवाचित्वम्

बुद्धिश्चाहंकृतिश्चैव मनश्चेति मनीषिभिः |
वादित्रितयमुद्दिष्टं नादि तान्तं तु धीन्द्रियम् || १६-९२ ||

टवर्गस्य कर्मेन्द्रियवाचकत्वम्

णादि टान्तं तु कर्माख्यमथ भोग्योद्भवो द्विधा |

चवर्गोत्पत्तिः तस्य तन्मात्रवाचित्वम्

ञादि चान्तं तु तन्मात्रपञ्चकं प्रविजृम्भते || १६-९३ ||

कवर्गोत्पत्तिः तस्य महाभूतवाचित्वम्

ङादिः पञ्चमहाभूता कान्तान्या वर्णसंततिः |
यस्माद्यस्योद्भवो वर्णात् तत्त्वसृष्ट्यां तु तत् स्मरेत् || १६-९४ ||

लकारोत्पत्तिः

लस्यैव करणान्यत्वे लकारो नाम जायते |

व्यञ्जनानां वैविध्यम्

चतुस्त्रिंशदिति प्रोक्ता वर्णास्ते व्यञ्जनात्मकाः || १६-९५ ||

प्. १५४) एवमेकैकशो योगाद्भेदाः स्युर्बहवः स्वरैः |
चतुःपञ्चाशदुद्दिष्टाः ककारास्तत्र वै मुने || १६-९६ ||

किकाराश्च कुकाराश्च कृकाराश्च तथाविधाः |
कॢकारास्तत्र षट्त्रिंशत् केकारा रसधीर्मुने || १६-९७ ||

तथाविधाश्च कोकारा योगिभिः संख्यया स्मृताः |
स्तब्धस्वार्थोऽयमित्येवं कैकारो योगिभिः स्मृतः || १६-९८ ||

कौकाराश्च तथासंख्याः सप्त संहत्य ते पुनः |
देहोऽर्थः सङ्ग इत्येवं संख्याताः परमर्षिभिः || १६-९९ ||

वेगव्यञ्जनसंख्यैव देहोऽर्थः साङ्गभेदिताः |
नीतिमत्प्रतिभा हेति संख्यया जायते मुने || १६-१०० ||

स्वरव्यञ्जनसंयोगादियं संख्या समीरिता |
एकद्वित्र्यादिसंयोगैर्व्यञ्जनानां क्रमात् क्रमात् || १६-१०१ ||

केवलानां सस्वराणां ततः संख्याविधिः स्मृतः |

वर्णमातृकाया भगवच्छक्तिप्रोतत्वम्

पदवाक्यप्रमाणादिनानाकोरकशालिनी || १६-१०२ ||

वर्णस्तम्बा ज्ञानमूला शब्दशक्तिर्हि वैष्णवी |
विष्णुना देवदेवेन तेन शक्तिमता स्वयम् || १६-१०३ ||

स्थूलसूक्ष्मपरत्वेन प्रोतेयं वर्णसंततिः |

प्. १५५) 	भगवदाज्ञया रुद्रांशस्यापि 
वर्णमातृकाधिष्ठातृत्वम्

तदाज्ञयास्मदंशैश्च रुद्रैर्नानाविधैरियम् |
मन्त्रयोनिरियं देवी मातृकाधिष्ठिता सदा || १६-१०४ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
वर्णोत्पत्तिनिरूपणं नाम षोडशोऽध्यायः || १६ ||

आदितः श्लोकाः १००४



वर्णसंज्ञानिरूपणं नाम सप्तदशोऽध्यायः

ध्यायिनां सुखदं नित्यं ज्वालाजटिलकुन्तलम् |
सुदर्शनाख्यं तद्दिव्यं महः किमपि धीमहि ||

वर्णमातृकाधिष्ठातृरूपप्रश्नः

नारदः -

नमस्ते शर्व सर्वज्ञ सर्वासुरनिबर्हण |
स्थूलसूक्ष्मपरैर्भावैर्यथा वर्णा अधिष्ठिताः || १७-१ ||

विष्णुना देवदेवेन रुद्रैश्च भवदंशकैः |
तथा तं मे परं भावं वक्तुमर्हसि शंकर || १७-२ ||

तत्प्रतिवचनप्रतिज्ञा

अहिर्बुध्न्यः -

विष्णुशक्तिमया वर्णा विष्णुसंकल्पजृम्भिताः |
अधिष्ठिता यथा भावैस्तथा तन्मे निशामय || १७-३ ||

वर्णाधिष्ठातृवैष्णवरूपाणि

प्रथमश्चाप्रमेयश्च व्यापकोऽकार उच्यते |
आनन्द आदिदेवश्च गोपनश्चाः स्मृतो बुधैः || १७-४ ||

प्. १५७) इष्ट इद्धश्च रामश्च इकारः परिपठ्यते |
विष्णुश्च पञ्चबिन्दुश्च माया ईकार उच्यते || १७-५ ||

उकार उदयश्चापि ह्युद्दामो भुवनाह्वयः |
प्रज्ञाधारश्च लोकेश ऊर्ज ऊकार उच्यते || १७-६ ||

ऋकार ऋतधामा च सत्यश्चाङ्कुश एव च |
ज्वाला प्रसरणश्चैव ऋकारो विष्टराह्वयः || १७-७ ||

ऌकारस्तारकः प्रोक्तो लिङ्गात्मा भगवानिति |
ॡकारो दीर्घघोणश्च देवदत्तस्तथा विराट् || १७-८ ||

एकारस्तु जगद्योनिस्त्र्यश्रो विग्रह एव च |
ऐकारश्च तथैश्वर्यं योगी ह्यैरावणस्तथा || १७-९ ||

ओदनश्चौतदेवश्च विक्रम्योकार उच्यते |
और्वो भूधरसंज्ञश्चाप्यौः स्मृतो ह्यौषधात्मकः || १७-१० ||

त्रैलोक्यैश्वर्यदो व्यापी व्योमेशौंकार एव च |
अंकारः सृष्टिकृत् प्रोक्तो विसर्गः परमेश्वरः || १७-११ ||

ककारः कमलश्चैव करालः प्रकृतिः परा |
खकारः खर्वदेहश्च वेदात्मा विश्वभावनः || १७-१२ ||

गकारस्तु गदध्वंसी गोविन्दश्च गदाधरः |

प्. १५८) घकारस्त्वथ घर्मांशुस्तेजस्वी दीप्तिमांस्तथा || १७-१३ ||

ङकार एकदंष्ट्राख्यो भूतात्मा भूतभावनः |
चद्रांशुश्चञ्चलश्चक्री चकारः परिकीर्त्यते || १७-१४ ||

छन्दःपतिश्छलध्वंसी छकार छन्द एव च |
अजितो जन्महन्ता च जकारः शाश्वतः स्मृतः || १७-१५ ||

झकारो झषसंज्ञस्तु सामगः सामपाठकः |
ञकार उत्तमाख्यश्च ईश्वरस्तत्त्वधारकः || १७-१६ ||

विश्वाप्यायकरश्चन्द्री ट आह्लाद उदीरितः |
धाराधरो नेमिसंज्ञष्ठकारः कौस्तुभो मतः || १७-१७ ||

मौसलो दण्डधारश्च डकारोऽखण्डविक्रमः |
ढकारो विश्वरूपश्च दृढकर्मा प्रतर्दनः || १७-१८ ||

णकारोऽभयदः शास्ता वैकुण्ठः परिकीर्तितः |
तकारस्ताललक्ष्मा च वैराजः स्रग्धरस्तथा || १७-१९ ||

धन्वी भुवनपालश्च थकारः सर्वधारकः |
दत्तावकाशो दमनो दकारः शान्तिदः स्मृतः || १७-२० ||

धकारः शार्ङ्गधृग्धामा माधवश्च प्रकीर्तितः |
नरो नारायणः पन्था नकारः समुदाहृतः || १७-२१ ||

पकारः पद्मनाभश्च पवित्रः पश्चिमाननः |

प्. १५९) फकारः फुल्लनयनो लाङ्गली श्वेतसंज्ञितः || १७-२२ ||

बकारो वामनो ह्रस्वः पूर्णाङ्गः स च कथ्यते |
भल्लातको भकारश्च ज्ञेयः सिद्धिप्रदो ध्रुवः || १७-२३ ||

मकारो मर्दनः कालः प्रधानः परिपठ्यते |
चतुर्गतिर्यकारश्च सुसूक्ष्मः शङ्ख उच्यते || १७-२४ ||

अशेषभुवनाधारो रोऽनलः कालपावकः |
लकारो विबुधाख्यश्च धरेशः पुरुषेश्वरः || १७-२५ ||

वराहश्चामृताधारो वकारो वरुणः स्मृतः |
शकारः शंकरः शान्तः पुण्डरीकः प्रकीर्तितः || १७-२६ ||

नृसिंहश्चाग्निरूपश्च षकारो भास्करस्तथा |
सकारस्त्वमृतस्तृप्तिः सोमश्च परिकीर्तितः || १७-२७ ||

सूर्यो हकारः प्राणस्तु परमात्मा प्रकीर्तितः |
अनन्तेशः क्षकारस्तु वर्गान्तो गरुडः स्मृतः || १७-२८ ||

बिन्दुः संहार इत्युक्तो विसर्गः सृष्टिरुच्यते |
विष्णुशक्तिमया एते स्थूलसूक्ष्मपरात्मकाः || १७-२९ ||

अप्रमेयादयो भावाः शतं सार्धमुदीरिताः |

वर्णाधिष्ठातृरौद्ररूपाणि

वर्णास्तेऽधिष्ठिता यैस्तैर्मदंशै रुद्रसंज्ञितैः || १७-३० ||

प्. १६०) तान्निबोध महाभागानक्षरस्थान् महामुने |
श्रीकण्ठानन्दसूक्ष्मेशास्त्रिमूर्तिरमेश्वरः || १७-३१ ||

अङ्घ्रीऽसो भारभूतिश्च तिथिः स्थाणुर्भवाह्वयः |
चण्डीशो भौतिकः सद्योजातश्चानुग्रहेश्वरः || १७-३२ ||

अक्रूरश्च महासेनः स्युरेताः स्वरमूर्तयः |
ततः क्रोधीशचण्डीशपञ्चान्तकशिवोत्तमाः || १७-३३ ||

तथैकरुद्रः कूर्मैकनेत्राह्वचतुराननाः |
अजेशः सर्वसोमेशौ लाङ्गली दारिकस्तथा || १७-३४ ||

अर्धनारीश्वरश्चोमाकान्तश्चाषाढदण्डिनौ |
अत्रिर्मीनश्च मेषश्च लोहितश्च शिखी तथा || १७-३५ ||

चलगण्डद्विगण्डौ च समहाकालवालिनौ |
भुजङ्गेशः पिनाकी च खड्गीशश्च बकस्तथा || १७-३६ ||

श्वेतो भृगुर्वकुलीशः संवर्तक इतीरितः |
रुद्रमूर्तय उद्दिष्टा मदीया वर्णपालिकाः || १७-३७ ||

वर्णचक्रपद्मनिरूपणम्

तथा वर्णमयं चक्रं पद्मं चापि निबोध मे |
प्रणवोऽक्षः समुद्दिष्टः शक्तिर्नाभिरुदीरिता || १७-३८ ||

प्. १६१) अकचाष्टतपाश्चैव सवर्ग्या अरपद्धतिः |
यादयो नेमिरुद्दिष्टा गरुडः प्रधिरुच्यते || १७-३९ ||

प्रणवः कर्णिका प्रोक्ता शक्तिः केसरपद्धतिः |
स्वरद्विरष्टकं वर्गा अन्तःस्था ऊष्मभिः सह || १७-४० ||

पत्राष्टकमिदं प्रोक्तं गरुडो दीप्तिरुच्यते |
इति चक्राब्जमध्यस्था मातृकावर्णमालिनी || १७-४१ ||

मन्त्रयोनिर्महादेवी वैष्णवी षड्गुणात्मिका |

वर्णमातृकात्मकवैष्णवशक्तिस्वरूपवर्णनम्

आदिवर्णप्रकॢप्ताङ्गा वर्गाभरणभूषिता || १७-४२ ||

पद्मगर्भप्रतीकाशा शङ्खपङ्कजधारिणी |
प्रणवेनाथ शक्त्या च श्रिया संकॢप्तदेहिका || १७-४३ ||

स्वरसंपूर्णवदना कचकॢप्तकरद्वया |
टतकॢप्तपदद्वन्द्वा पादिकॢप्तोदरा शुभा || १७-४४ ||

यरप्राणोष्मका देवी लकारवरहारिणी |
वकारकाञ्चीसुभगा शषकुण्डलधारिणी || १७-४५ ||

सहृत्का हान्तरात्मा च क्षप्रभा वर्णमालिनी |
पाशाङ्कुशकराग्रा च वाणी ध्येया विपश्चिता || १७-४६ ||

प्रथमं वैष्णवशक्त्याराधनम्

वक्ष्यमाणेन मन्त्रेण पुरैवाराधयेद्गिरम् |


ततो मन्त्रोद्धारः

प्. १६२) लब्धानुज्ञस्ततो देव्या गुरुपङ्क्तिं समर्च्य च || १७-४७ ||

गणेशमभिपूज्याथ मन्त्रानिष्टान् समुद्धरेत् |

वैष्णवरूपैरेव वैष्णवमन्त्रोद्धरणम्

अप्रमेयादिभिर्भावैर्वैष्णवानुद्धरेत् सुधीः || १७-४८ ||

रौद्रमन्त्राणा रौद्ररूपैरुद्धरणम् शक्तिमन्त्राणां 
शक्तिरूपैः

रौद्रान् रुद्रैस्ततः शाक्तान् भारत्यंशैः समुद्धरेत् |
यद्यपि व्यापका मन्त्रा नित्यं सिद्धा महामुने || १७-४९ ||

स्युः शक्तिशालिनो मन्त्रा एवं सृष्टिविचिन्तनात् |

उक्तक्रमोल्लङ्घने प्रत्यवायः

उज्झित्वोक्तक्रमं यो हि मन्दात्मा मन्त्रमुद्धरेत् || १७-५० ||

भवन्ति शापदा मन्त्रास्तस्य शास्त्रातिवर्तिनः |

अनुल्लङ्घनेऽभ्युदयः

अनुज्झित्वा क्रमं सर्वं यः सुधीर्मन्त्रमुद्धरेत् |
तस्याध्ययनमात्रेण मन्त्रः सिद्धिं प्रयच्छति || १७-५१ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
वर्णसंज्ञानिरूपणं नाम सप्तदशोऽध्यायः || १७ ||

आदितः श्लोकाः १०५५



मन्त्रोद्धारो नाम अष्टादशोऽध्यायः

ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् |
सुदर्शनस्य तद्दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि ||

शक्तिमन्त्रोद्धारः

अहिर्बुध्न्यः �

शक्तिं समुद्धरेत् पूर्वमग्नीषोमात्मना स्थिताम् |
विष्णुस्थां परमात्मस्थां स्पृशन्तीं व्यापिनीं पुनः || १८-१ ||

वानीहृदयमादाय योजयेदन्तरात्मना |
हृदा पुनः समायोज्य योजयेदूष्मणो द्वयम् || १८-२ ||

पञ्चबिन्दुं महाशक्तिं स्मरेदथ तदासनाम् |
व्योमेशमाश्रयन्तीं तां स्मरेदथ धिया पुनः || १८-३ ||

संक्षेपतस्तत्प्रभावः

इयं दिव्या महाशक्तिः सोमसूर्याग्निभूषणा |
माया नाम तनुर्विष्णोस्त्रैलोक्यैश्वर्यदोज्ज्वला || १८-४ ||

स्थूलसूक्ष्मपरत्वेन शक्तिरेषा निदर्शिता |
सौदर्शनानां मन्त्राणामियं योनिर्महामुने || १८-५ ||

प्. १६४) विष्णुसंकल्परूपाणां ये चान्ये वैष्णवा भुवि |
इयम् सा परमा शक्तिरहंतेयं हरेः परा || १८-६ ||

विचित्रानेकशब्दार्थतत्तत्संकल्पकोरका |
युग्मान्तैरादिभिः षड्भिराद्यन्तस्वरषट्कयोः || १८-७ ||

अङ्गकॢप्तिः समुद्दिष्टा शक्त्या मेलितया स्वया |

सुदर्शनदशाक्षरमन्त्रोद्धारः

मनसाभ्यस्य तां शक्तिं संतोषावधि वैष्णवीम् || १८-८ ||

समुद्धरेन्महामन्त्रं सौदर्शनमनन्यधीः |
अमृतं शक्तिहृद्भूतमप्रमेयेन वर्णयेत् || १८-९ ||

दिव्यं तदन्तरात्मानं परमात्मानमञ्जसा |
योजयेत् प्रथमेनैव तत्स्थां तृप्तिं तु केवलाम् || १८-१० ||

केवलं तत्स्थितं सोमं तत्स्थितं च स्मरेत् सुधीः |
अशेषभुवनाधारं तत्स्थमानन्दमेव च || १८-११ ||

कालपावकमादाय दुष्टपापेन्धनानलम् |
योजयेद् व्यापकेनैव नानाविधविभाविना || १८-१२ ||

संक्षेपतस्तत्प्रभाववर्णनम्

दशाक्षरी महाविद्या शक्तिः सौदर्शनी त्वियम् |
स्थूलसूक्ष्मपराकारा विष्णुसंकल्परूपिणी || १८-१३ ||

प्. १६५) तत्तद्विचित्रसंकल्पसदसद्भावभाविनी |
सर्वभावानुगा विष्णो परा सौदर्शनी स्थितिः || १८-१४ ||

आकाशादिपृथिव्यन्तभूतिभेदानुयायिनी |
सूक्ष्मा सौदर्शनी शक्तिः कारणादिविभागिनी || १८-१५ ||

तत्तद्दुरितदैत्यौघतमोविध्वंसनात्मिका |
स्थूलचक्रस्वरूपाढ्या विष्णोः सांकल्पिकी स्थितिः || १८-१६ ||

स्वरव्यञ्जनकूटस्थैः पूर्णेयं चतुरक्षरी |
निदानं सर्वसिद्धीनामपदं लाभनाशयोः || १८-१७ ||

कूटे त्र्यर्णमये त्वस्याः परतः प्रायशः स्थितेः |
याभ्यां षडक्षरी सैषा विद्या भुवनकारिका || १८-१८ ||

त्रेधा पञ्चमबीजकथनम्

परमात्मानमादाय योजयेदुदयेन तु |
प्रधानं संस्पृशेद्भूयः परं बीजं तु पञ्चमम् || १८-१९ ||

सूर्यमुद्दामकालाढ्यं सूक्ष्मं तद्बीजमुच्यते |
सप्राणं भुवनाधारं रक्षोदुरितमर्दनम् || १८-२० ||

स्थूलं तु पञ्चमं बीजं सौदर्शनमनुत्तमम् |

त्रेधा षष्ठबीजकथनम्

प्. १६६) यत्तत् सांकर्षणं घोरं लाङ्गलं परमायुधम् || १८-
२१ ||

योजयेदप्रमेयेण चन्द्रिकाकेवलेन च |
परं तत् परमं षष्ठं दीप्तिशालि सुदर्शने || १८-२२ ||

सर्वशास्त्रार्थकूटस्थमिति तेजोऽप्रमेयकम् |
षष्ठे परा स्थितिर्बीजे सेयं नारद दर्शिता || १८-२३ ||

तत् फुल्लनयनाकारं फुल्लैर्यन्नयनैर्वृतम् |
प्रथितं प्रथमाक्रान्तं विश्वाप्ययकृदुज्ज्वलम् || १८-२४ ||

सूक्ष्मं षष्ठं समुद्दिष्टं बीजं सौदर्शनं परम् |
यस्मान्नयति सन्मार्गं छित्त्वाघं बाह्यमान्तरम् || १८-२५ ||

प्रथते च मुहुर्वृद्ध्या विश्वमाप्याययत्यपि |
इयं ते मध्यमावस्था सूक्ष्मा षष्ठी प्रदर्शिता || १८-२६ ||

श्वेताख्या व्यापकाक्रान्ता आह्लादेन तु केवलम् |
षष्ठी स्थूला समुद्दिष्टा विधा नारद ते मुने || १८-२७ ||

स्थाणुं छित्त्वा यथा दग्ध्वा पूर्वं केदारकारकः |
फलप्रापणबीजानि प्रथयित्वा च वारिणा || १८-२८ ||

आप्यायय शान्तसंतापो व्याप्नुवन् विविधं फलम् |
आह्लादं लभतेऽतीव सेयं षष्ठी परा मुने || १८-२९ ||

प्. १६७) इति ते दर्शिता शश्वच्छक्तिः सा षोडशाक्षरी |

सुदर्शनगायत्री

स्वशक्त्या तु समाक्रान्ता गायत्री सेयमीरिता || १८-३० ||

पुनः शक्तिमन्त्रवैभवः

एषा सौदर्शनी शक्तिर्भवबीजक्षयंकरी |
जप्तार्चिता हुता ध्याता तारयत्येव साधकम् || १८-३१ ||

अस्याः प्रातिस्विकं बीजं चतुर्थं कूटमुत्तमम् |
स्मृता प्रातिस्विकी शक्तिस्तृप्तिः सोमामृतात्मिका || १८-३२ ||

शक्तिमन्त्रस्य प्रथमद्वितीयाक्षराभ्यां 
पुरुषसूक्तश्रीसूक्तयोराविर्भावः

अक्षरादादिमादस्याः सूक्तं पौरुषमुद्गतम् |
द्वितीयाक्षरसंभूतं श्रीसूक्तं नाम यन्मुने || १८-३३ ||

संक्षेपतो मन्त्रार्थवर्णनम्

सहयोर्यत् स्मृतं ज्ञानं तत् सहस्रारमुच्यते |
सहो बलं समाख्यातं तत् स्रवत्यखिलेन यत् || १८-३४ ||

तत् सहस्रं समाख्यातमनन्तं प्राणनं च तत् |
अरं ज्ञानं समाख्यातं नित्यशुद्धं निरञ्जनम् || १८-३५ ||

प्. १६८) ज्ञानक्रियात्मिका शक्तिरिति सौदर्शनी कला |
संप्राप्योदयमुद्दामं भुवनस्य कृते स्वयम् || १८-३६ ||

प्राणसूर्यात्मिका भूत्वा परमात्मस्वरूपिणी |
निहत्य दुरितं शश्वद्विश्वमाप्याययन्त्यपि || १८-३७ ||

श्वेता प्रसन्नभूयिष्ठा स्वयमानन्दते मुहुः |
संहृतैर्विगृहीतैश्च वाक्यैर्वर्णैः पदैरपि || १८-३८ ||

लेशतोऽर्थगतिः प्रोक्ता विस्तृत्या नैव शक्यते |

सुदर्शनसप्ताक्षरी

प्रणवेन समाक्रान्ता सेयं सप्ताक्षरी स्मृता || १८-३९ ||

सुदर्शनाष्टाक्षरी

स्वशक्त्या च समाक्रान्ता सेयमष्टाक्षरी स्मृता |

सुदर्शननवाक्षरी

श्रिया समेता भूयोऽपि स्मृता सैषा नवाक्षरी || १८-४० ||

अथाङ्गसिद्ध्यर्थाङ्गमन्त्रः

अथास्या अङ्गसिद्ध्यर्थमेकमङ्गं निशामय |
चन्द्रांशुमुद्धरेत् पूर्वमप्रमेयेण भूषयेत् || १८-४१ ||

प्. १६९) अशेषभुवनाधारं परप्रकृतिसंयुतम् |
आनन्देन समाक्रान्तं द्वितीयं कूटमुद्धरेत् || १८-४२ ||

चतुर्गतिमथादाय ह्यप्रमेयेण भूषयेत् |
ततोऽमृतमुपादायाप्यमृताधारभूषितम् || १८-४३ ||

आनन्दयोजितं पश्चात् परमात्मानमुद्धरेत् |
आनन्दपूरितः सोऽयं मन्त्रः सर्वाङ्गमन्त्रराट् || १८-४४ ||

अतिचञ्चलदीप्ताग्निः फुल्लत्कमलसंनिभः |
सूर्यानलसहस्राभ आदिदेवसमद्युतिः || १८-४५ ||

नित्यतृप्तश्च मन्त्रात्मा सूक्ष्मावस्थ उदाहृतः |
करालाकारवर्णाभा स्फुरच्चक्रायुतान्विता || १८-४६ ||

निहत्य दुरितं सर्वं प्राणेन स्वेन तेजसा |
सोमसूर्यात्मिका भूत्वा गोपायति जगत्त्रयम् || १८-४७ ||

इति स्थूला गतिर्दिव्या चक्रमन्त्रस्य दर्शिता |
इदं नानाविधैर्बीजैर्हृदयाद्यङ्गसंततौ |
योजयेच्चक्रमन्त्रं तु यथा तन्मे निशामय || १८-४८ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तत्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
मन्त्रोद्धारो नाम अष्टादशोऽध्यायः || १८ ||

आदितः श्लोकाः ११०३



अङ्गोपाङ्गमन्त्रोद्धारो नाम एकोनविंशोऽध्यायः

ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् |
सुदर्शनस्य तद्दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि ||

हृदयमन्त्रः

अहिर्बुध्न्यः �

यत्तज्ज्ञानमयं दिव्यं गुणानां प्रकृतिः परा |
पञ्चानां तु बलादीनां नित्यशुद्धं निरञ्जनम् || १९-१ ||

तन्नाम हृदयं मन्त्रं स षाड्गुण्यमयो यतः |
तस्य वाचकमाकारमुद्धरेन्मनसा सुधीः || १९-२ ||

ज्ञानत्वादप्रमेयश्च प्रथमो व्यापकः स्मृतः |
आनन्द आदिदेवश्च गोपनश्चेति षड्विधाः || १९-३ ||

क्रमात् संहृत्य तज्ज्ञानं सांकर्षणमनुत्तम् |
तत्तद्विशेषसंयोगाद्विशेष्यस्तन्मयः सदा || १९-४ ||

इत्याभावसमायोगाज्ज्ञानात्मा मन्त्रराट् स्वयम् |
हृदयाय नमः पश्चाद्व्यक्त्यर्थं संप्रयोजयेत् || १९-५ ||

शिरोमन्त्रः

प्. १७१) रमणीया समिद्धा च येच्छा देवस्य शाश्वती |
सर्वत्राप्रतिघा दिव्या ह्यमृताधारभेदिता || १९-६ ||

वीति बीजेन निर्दिष्टा तच्चैश्वर्यं महद्धरेः |
ऐश्वर्यं च शिरःस्थाने यत्तत् सर्वोपरि स्थितम् || १९-७ ||

अविघातात्मकं यत्तदिच्छाया रूपमुत्तमम् |
समिद्धं रमणीयं तदमृतस्याश्रयः परः || १९-८ ||

वीति तद्द्योतकं बीजं तेन संयोजयेच्छिरः |
तेन संयोजितश्चक्रमन्त्र ऐश्वर्यबृंहितः || १९-९ ||

इच्छामिन्धान एवास्य मन्त्रिणः संप्रकाशते |
ततस्तच्छिरसे स्वाहा व्यक्त्यर्थं संप्रयोजयेत् || १९-१० ||

शिखामन्त्रः

अमृता सोमरूपा च या सा तृप्तिमयी परा |
जगत्प्रकृतिरीशाना विष्णुशक्तिः परावरा || १९-११ ||

तस्या यो भुवनाकार उद्दाम उदयोऽमलः |
सु इत्येवं समाख्याता शक्तिस्तेनोदिता सती || १९-१२ ||

विशेषयति रूपेण चक्रमन्त्रं सनातनम् |
तया स भेदितः शक्त्या शक्त्यात्मा संप्रकाशते || १९-१३ ||

या सा कुण्डलिनी शक्तिर्हृदयस्था समीरिता |

प्. १७२) योगिभिर्या शिखा तस्या दिव्या दीपाकृतिः परा || १९-१४ ||

प्रसरत्यूर्ध्वभागे तु शिखास्थाने विराजते |
अतः शक्तेः शिखास्थाने न्यासस्तस्यास्ततः स्मृतः || १९-१५ ||

शिखायै वषडित्येवं व्यक्त्यर्थं संप्रयोजयेत् |

कवचमन्त्रः

ऊर्जो नाम समुद्दिष्टो बलं विष्णोः स्वमूर्जितम् || १९-१६ ||

प्रज्ञाधारणसामर्थ्यं नित्यतृप्तिमयं परम् |
सर्वकार्यैः समुद्युक्तः श्रमाभावे हि तृप्यति || १९-१७ ||

अशेषभुवनाधारस्तद्बलं परिगीयते |
बले बलं धारणेद्धा बिभर्ति सकलं जगत् || १९-१८ ||

चतुर्गतिमयं यत्तत् प्राणानां परिगीयते |
व्यानापानादिका सा च प्रोक्ता गतिचतुष्टयी || १९-१९ ||

चतुर्गतिमयः प्राणो बलं तत् परिगीयते |
अजितो भगवान् येन जयत्यखिलमच्युतः || १९-२० ||

एतैर्गुणैः समायुक्तं बलं तद्वैष्णवं महत् |
अप्रमेयमनाद्यं तत् सूर्यशब्देन गीयते || १९-२१ ||

बलेन भेदितो मन्त्रो बलात्मा व्यवतिष्ठते |
बलं चाखिलगात्रेषु मूर्छितं विपुलं महत् || १९-२२ ||

अंसयोस्तदभिव्यक्तिरतस्तत्रैव विन्यसेत् |
प्. १७३) कवचाय हुमित्येव व्यक्त्यर्थं संप्रयोजयेत् || १९-२३ ||

अस्त्रमन्त्रः

महत्ता न्यूनताभावः स च स्यादविकारिता |
अव्याहतस्वसंकल्पः सुशब्दार्थो निरूपितः || १९-२४ ||

चेतनाचेतनं विश्वं स्वसंकल्पेन भावयन् |
यः स्यादविकृतः सोऽस्य भावो महासुदर्शनः || १९-२५ ||

तद्वीर्यं तच्च शास्त्रोक्तं यद् दुष्टदमनात्मकम् |
शान्तिदं सर्वपापानां शंकरं जगतामपि || १९-२६ ||

विकारविरहो दैत्यमर्दिनः परमात्मनः |
महासुदर्शनेत्येवं तद्विर्यं बहुधोच्यते || १९-२७ ||

वीर्येण भेदितो मन्त्रो वीर्यात्मा व्यवतिष्ठते |
तस्य हस्ततले स्थाने ततस्तत् तत्र विन्यसेत् || १९-२८ ||

ततोऽस्त्राय फडित्येवं व्यक्त्यर्थं संप्रयोजयेत् |

नेत्रमन्त्रः

अन्तर्बोधस्वरूपो यः प्राकृतध्वान्तनाशनः || १९-२९ ||

सूर्यवत् तपतस्तस्य या ज्वालाप्यूर्ध्वगामिनी |
पुरुषाणामशेषाणामैश्वर्यान्निरपेक्षता || १९-३० ||

अमृताधाररूपत्वमनिशं जन्मघातकम् |
प्. १७४) नैरपेक्ष्येण यत् तस्य तत् तेजः समुदाहृतम् || १९-३१ ||

ज्वालाशब्देन तत् तेजो वैष्णवं बहुधेर्यते |
तेजसा भेदितो मन्त्रस्तेजोरूपोऽवतिष्ठते || १९-३२ ||

तेजसो नयनं स्थानमतस्तत् तत्र विन्यसेत् |
वौषण्नेत्रत्रयायेति व्यत्यासाद् व्यक्तये पठेत् || १९-३३ ||

इति षाड्गुण्यरूपेयं दर्शिता तेऽङ्गसंततिः |
उपाङ्गसंततिश्चैव न्यसनीया विपश्चिता || १९-३४ ||

उपाङ्गमन्त्रः

कुक्षिपृष्ठांसयुग्मोरुजानुपादयुगेषु च |
शाद्यर्णान् व्यापिसंयुक्तान् ज्ञानाद्यैर्नमसा सह || १९-३५ ||

विन्यसेत् षड्गुणात्मैव मन्त्रिदेहः प्रजायते |
अप्रमेयो गदध्वंसी पन्थाः स्वर्गापवर्गयोः || १९-३६ ||

इच्छामयो हि यो भावो विष्णुसंकल्पजृम्भितः |
अशेषदुरितप्लोषात् सोऽग्निरित्युच्यते बुधैः || १९-३७ ||

अग्निना भेदितो मन्त्रस्त्वग्न्यात्मा व्यवतिष्ठते |
प्राकारं कल्पयेत् तेन परितः पावकाकृतिम् || १९-३८ ||

अग्निप्राकारमध्यस्थो दुर्निरीक्षोऽभिजायते |
संस्मरंश्चक्रगायत्रीं परितश्चक्रमुद्रया || १९-३९ ||

ऊर्ध्वाधस्तिर्यगाकारं मुद्रयेदात्मनो बहिः |
अग्निप्राकारतः पूर्वं चक्रमुद्राथवा भवेत् || १९-४० ||

चक्रगायत्री

हृदयं चाथ चक्राय विद्महेपदमादिमम् |
मन्त्रनाथस्य नेत्रादिपदं सूक्ष्मोऽथ धीमहि || १९-४१ ||

गायत्र्या आद्यनवमे ततश्चैवानिवारितः |
ततः समस्तरूपं तु गायत्र्या दशमं पदम् || १९-४२ ||

उदिता चक्रगायत्री सप्तविंशतिकीर्तिता |
अथ सौदर्शनास्त्राणां मन्त्रानेतान् निबोध मे || १९-४३ ||

चक्राद्यस्त्रमन्त्राः

ओं नमो भगवन् विष्णो सर्वेषामादिमं समम् |
चक्रमूर्तिधरेत्येवं गदामूर्तिधरेति च || १९-४४ ||

शार्ङ्गमूर्तिधरेत्येवं खड्गमूर्तिधरेति च |
चक्राद्यस्त्रचतुष्कं तु ततः सेनापतेपदम् || १९-४५ ||

सर्वत्र सममुच्चार्य वदेत् प्रातिस्विकं ततः |
मन्त्रनाथो भवेच्चक्रे षड्वर्नोऽथ गदादिषु || १९-४६ ||

कौमोदकि महाशर्ङ्ग महाखड्गेत्युदीरयेत् |
वर्मास्त्रे च ततो युञ्ज्यादेष मौनविधिक्रमः || १९-४७ ||

इमाश्चतस्रो गायत्र्यश्चक्रादीनामुदीरिताः |
शङ्खादीनां चतुर्णां तु मन्त्रानेतान्निबोध मे || १९-४८ ||

शङ्खादिमन्त्राः

प्. १७६) ओं नमो भगवन् विष्णो सर्वेषामादितः समम् |
शङ्खमूर्तिधरेत्येवं हलमूर्तिधरेति च || १९-४९ ||

मुसलमूर्तिधरेत्येवं शूलमूर्तिधरेति च |
सेनापतेपदं पश्चात् सर्वेषां तुल्यमुच्चरेत् || १९-५० ||

महाथ पाञ्चजन्याय स्वाहेत्येकाधिको मनुः |
महाहलाय स्वाहेति मन्त्रोऽप्येकाधिकः स्मृतः || १९-५१ ||

महा च मुसलायाथ स्वाहेत्यभ्यधिको मनुः |
महाशूलाय स्वाहेति स चाप्यभ्यधिको मनुः || १९-५२ ||

इमाश्चतस्रो गायत्र्यः शङ्खादीनां प्रदर्शिताः |
दण्डादीनामथाष्टानामिमान् मन्त्रान् निबोध मे || १९-५३ ||

दण्डाद्यस्त्रमन्त्राः

ओं नमो भगवन् विष्णो सर्वेषामादितः समम् |
दण्डमूर्तिधरेत्येवं कुन्तमूर्तिधरेति च || १९-५४ ||

शक्तिमूर्तिधरेत्येवं पाशमूर्तिधरेति च |
अङ्कुशमूर्तिधराय कुलिशमूर्तिधरेति च || १९-५५ ||

परशुमूर्तिधरायाथ ततः शतमुखेति च |
अनलमूर्तिधरेत्येवं प्रातिस्विकपदक्रमः || १९-५६ ||

सेनापतेपदं पश्चात् सर्वेषा सममुच्चरेत् |
प्. १७७) महादण्डायाथ नमो मन्त्र एवाधिकः स्मृतः || १९-५७ ||

महाकुन्तायाथ नमो मन्त्रोऽप्येकोऽधिकः स्मृतः |
महाशक्तये च नमो मन्त्रोऽप्येकोऽधिकः स्मृतः || १९-५८ ||

महापाशायाथ नमो मन्त्रोऽप्येकोऽधिकः स्मृतः |
महाङ्कुशाय नम इत्येषोऽप्यधिक उच्यते || १९-५९ ||

महा च कुलिशायाथ नम इत्यपि तादृशः |
महापरशवे चाथ नम इत्यपि तादृशः || १९-६० ||

महाशतमुखेत्येवमनलाय ततो नमः |
अयं मन्त्रस्त्रयस्त्रिंशद्वर्णो वह्न्ययुतप्रभः || १९-६१ ||

इत्यस्त्राणामिमे मन्त्रा रूपतस्ते निदर्शिताः |

अत्रानुक्तस्य संहितान्तरात् ग्रहणम्

आधाराद्यासनाकारो द्वारपर्यन्तपूजनम् || १९-६२ ||

मुद्रा च विविधाकारा यस्य यस्य च यादृशी |
अभिषेकविधिश्चैव दीक्षानियम एव च || १९-६३ ||

भूतशुद्धिविधिश्चैव ध्यानानि विविधानि च |
सर्वं जयाश्रुतं कार्यं तत्तद्वैशेषिकं विना || १९-६४ ||

अमुद्राणामिहास्त्राणां दण्डादीनां महामुने |
कार्या समन्विता दिव्या शक्तिमुद्रास्त्रमुद्रया || १९-६५ ||

प्. ७८) इति ते लेशतः प्रोक्तः सौदर्शनविधिक्रमः |
ग्रहणादिप्रकारोऽयं वक्ष्यते शृणु तं मुने || १९-६६ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायाम् 
अङ्गोपाङ्गमन्त्रोद्धारो नाम एकोनविंशोऽध्यायः || १९ ||

आदितः श्लोकाः ११६९



मन्त्रग्रहणादिदीक्षाविधानं नाम विंशोऽध्यायः

ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् |
सुदर्शनस्य तद्दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि ||

आचार्यलक्षणम्

अहिर्बुध्न्यः �

वेदवेदान्ततत्त्वज्ञो विद्यास्थानविचक्षणः |
ऊहापोहविधानज्ञो दैवपित्र्यक्रियापरः || २०-१ ||

अवक्ता चापवादानामकर्ता पापकर्मणाम् |
अमत्सरी परोत्कर्षे परदुःखे घृणापरः || २०-२ ||

दयावान् सर्वभूतेषु हृष्टः परसुखोदये |
पुण्येषु मुदितायुक्त उपेक्षावान् कुबुद्धिषु || २०-३ ||

तपःअसंतोषशौचाढ्यो योगस्वाध्यायतत्परः |
पाञ्चरात्रविधानज्ञस्तन्त्रान्तरविचक्षणः || २०-४ ||

तन्त्राणामन्तरज्ञश्च मन्त्राणां कृत्यतत्त्ववित् |
पदवाक्यप्रमाणज्ञो हेतुवादविचक्षणः || २०-५ ||

प्. १८०) सामान्यस्यापवादस्य वेत्ता यन्त्रविचक्षणः |
कुण्डमण्डलभेदज्ञः क्रियाकारविचक्षणः || २०-६ ||

अध्यात्मज्ञानकुशलः शान्तो दान्तो जितेन्द्रियः |
सदन्ववायसंभूत आचार्यो नाम वैष्णवः || २०-७ ||

शिष्यलक्षणम्

आचार्यमाश्रयेच्छिष्यः श्रेयोऽर्थी सुसमाहितः |
विनयव्रतशाली च द्विजातिः संस्कृतः शुचिः || २०-८ ||

ब्रह्मचर्यपरो धीमान् स्वदारनिरतोऽथवा |
अच्छलेन यथावत् स्वकृताकृतनिवेदकः || २०-९ ||

संसाराङ्गारमध्यस्थः पच्यमानः स्वकर्मभिः |
भवन्तं शरणं प्राप्त उपसन्नोऽस्म्यधीहि भोः || २०-१० ||

इत्येवं प्रतिपद्येत शिष्य आचार्यसत्तमम् |

दीक्षाक्रमः

इत्येवं संप्रपन्नाय शिष्यायाच्छलवादिने || २०-११ ||

प्रत्यक्षाभिः परोक्षाभिरुपाधिभिरनेकधा |
शोधितायैकरूपाय रहस्याम्नायगोपिने || २०-१२ ||

अशठायानसूयाय लोभमोहाद्यसेविने |
संवत्सरं परीक्ष्यैवं परितः परितो धिया || २०-१३ ||

प्. १८१) निष्कम्पाय वदेद्विद्यां यावती यादृशी च सा |

अङ्गन्यासकरन्यासौ

मातृकामादितो देवीं विन्यसेद्वपुषि स्वके || २०-१४ ||

अङ्गन्यासकरन्यासौ मन्त्रवर्णैः समाचरेत् |
मृजेत् प्रकोष्ठमेकैकं त्रिर्मन्त्रेण त्रिरूपिणा || २०-१५ ||

एवं पाणितलद्वन्द्वमङ्गुलीष्वथ विन्यसेत् |
उभाभ्यां मध्यमाग्राभ्यामुभयस्मिंस्तलद्वये || २०-१६ ||

तारकं तारिकां लक्ष्मीं प्रणवाद्यन्तगां न्यसेत् |
प्रणवाद्यन्तगं सोमं मध्यमेऽङ्गुष्ठपर्वणि || २०-१७ ||

सबिन्दुं विन्यसेत् प्राणमेव तर्जनिपर्वणि |
न्यसेद्वर्णांस्तृतीयादीनङ्गुल्यन्तरपर्वसु || २०-१८ ||

लाङ्गलं परमास्त्रं तु न्यसेदूर्ध्वाङ्गुलीष्वथ |

ऋष्यादीनां स्थानभेदः

ऋषिं शिरसि विन्यस्येच्छन्दो वदनगोचरम् || २०-१९ ||

नारायणमनाद्यन्तं देवतां हृदये स्मरेत् |

परसूक्ष्मस्थूलमन्त्राणामृषयः

पराकारस्य मन्त्रस्य परमात्मा ऋषिः स्मृतः || २०-२० ||

संकर्षणस्तु सूक्ष्मस्य स्थूलस्याहमृषिः स्मृतः |

सुदर्शनमन्त्रस्याथर्वणवेदसारतमत्वम्

प्. १८२) अथर्वाङ्गिरसो नाम पञ्च शाखा महामुने || २०-२१ ||

तासु त्वन्तर्हितो दिव्यः कृतान्तो मन्त्रराट् स्वयम् |

संकर्षणाज्ञया अहिर्बुध्न्येन तदुद्धरणम्

मया त्रेतायुगादौ तु तप्त्वा वर्षायुतं तपः || २०-२२ ||

दिव्यात् संकर्षणादेशात् परमेण समाधिना |
सर्व आथर्वणो वेदो मथितस्तु शनैः शनैः || २०-२३ ||

मथ्यमानात् ततस्तस्माद् दध्नो घृतमिवोद्धृतः |
मन्त्रोऽयं सपरीवारः साङ्गोपाङ्गः सनातनः || २०-२४ ||

स्थूलस्य मन्त्रनाथस्य ततो मामृषिमूचिरे |
दैवी ब्राह्मी तथार्षी च गायत्री छन्द उच्यते || २०-२५ ||

परः सूक्ष्मस्तथा स्थूलः परमात्मा च देवता |

देहे संहारन्यासक्रमः

विन्यसेदथ गात्रेषु मन्त्रनाथं सनातनम् || २०-२६ ||

परसूक्ष्मादिभावेन सोमार्कानलदीधितिम् |
प्रणवादित्रयं मूर्ध्नि ललाटे सोममेव च || २०-२७ ||

आस्ये सूर्यं गले स्रां च हृदि रं नाभिगं तु हुं |
मूलाधारे तु फट्कारं तारादित्रितयं हृदि || २०-२८ ||

प्. १८३) नाभौ समूलगं हं च पादयोः स्रां च रं हृदि |
हुं वक्त्रे फट् शिरोदेशे ततः सर्वात्मना क्रिया || २०-२९ ||

अङ्गोपाङ्गन्यासः

हृदयादीन्यथाङ्गानि स्वेषु स्थानेषु विन्यसेत् |
उपाङ्गेषु तथा न्यासं मान्त्रैर्वर्णैः समाचरेत् || २०-३० ||

देहस्य त्रेधा विभावनम्

स्थूलसूक्ष्मपरत्वेन देहं विद्यात् ततस्त्रिधा |
अङ्गप्रत्यङ्गकोशाढ्यं प्रत्यक्षं स्थूलमुच्यते || २०-३१ ||

पुर्यष्टकं तु सूक्ष्माख्यं परमाणव उच्यते |
वह्न्यर्ककोटिसंकाशज्वालाकोलाहलाकुले || २०-३२ ||

त्रिविधे मन्त्रनाथेऽस्मिंस्त्रिविधं भावयेद्वपुः |
तेजो दिव्यं महच्छुभ्रं मनःस्थं हृत्स्थमव्ययम् || २०-३३ ||

नारायणमयं ध्यायेदात्मानं ज्योतिषां पतिम् |
ततस्तच्चक्रमध्याक्षसोमसूर्यानलात्मनि || २०-३४ ||

मज्जयित्वा स्वमात्मानं निर्वासनमथोद्धरेत् |

सृष्टिन्यासः

ततः परादिभावस्थान् मन्त्रनाथान् सनातनान् || २०-३५ ||

प्. १८४) तेनैव क्रमयोगेन तनूस्ता विसृजेत् पुनः |
तासु प्रवेश्य चात्मानं पुनर्न्यासं समाचरेत् || २०-३६ ||

हस्तदेहादिगो न्यासो यावत् पूर्वमुदाहृतः |

शिष्यावेक्षणम्

अथ मन्त्रतनुर्दिव्यो मन्त्रात्मा मन्त्रसारथिः || २०-३७ ||

विष्णुसंकल्पजं रूपं वहन् सौदर्शनं वपुः |
नेत्रैः शिष्यमवेक्षेत वह्न्यर्केन्दुमयैः क्रमात् || २०-३८ ||

शिष्यस्य संहारन्यासः

अथ स्थूलादिभावेन दहेन्मन्त्रेण तद्धिया |
पूर्वोक्तक्रमयोगेन शिष्यात्मानं परात्मनि || २०-३९ ||

सृष्टिन्यासः

निमज्जयित्वेत्याद्यं तु क्रमं सर्वं समाचरेत् |
मनसा शुष्कदग्धोत्थे शिष्यदेहे तथा तथा || २०-४० ||

विन्यसेत् क्रमयोगेन मन्त्रन्यासं धिया ततः |

मन्त्रोपदेशः

अथ तस्योपदेष्टव्यः सहाङ्गो मन्त्रनायकः || २०-४१ ||

सार्थः सप्रतिपत्तिश्च यो यो भावः पुरोदितः |

प्. १८५) एवं गृहीतमात्रे तु मन्त्रनाथे सनातने || २०-४२ ||

उत्पद्यते स्वयं चित्ते प्रत्ययो देवनिर्मितः |

शिष्यकृत्यम्

सम्यगित्थं गृहीतेन मन्त्रेणानेन मन्त्रवित् || २०-४३ ||

कृतार्थं मन्यमानः स्वं गुरवेऽथ निवेदयेत् |
आत्मानमथ चात्मीयं यत् किंचिदुत विद्यते || २०-४४ ||

विना पापमनिष्टं च सर्वं तस्मै निवेदयेत् |
एवं निवेद्य मन्वीत कृतार्थोऽहमिति स्वयम् || २०-४५ ||

एवंधियो ह्यच्छलेन मन्त्रः स्वेन प्रकाशते |
भावस्य तारतम्येन तत्तद्दीक्षादिसाधनम् || २०-४६ ||

दीक्षया दीक्षयित्वाथ पात्रयित्वाथवा धिया |
संस्कारेणाथर्वणेन यद्वा संस्कृत्य मन्त्रतः || २०-४७ ||

मन्त्रोऽयमुपदेष्टव्यो गुरुणा गुरुसेविनः |
इत्थं ग्रहणसिद्धेन साधनेनाथ वाग्यतः || २०-४८ ||

मन्त्रेणानेन सिद्धेन कुर्याल्लोकहितं सुधीः |

क्षुद्रार्थं मन्त्रो न प्रयोज्यः

न जातु यस्य कस्यापि क्षुद्रस्यात्मन एव वा || २०-४९ ||

प्. १८६) लौकिकेऽर्थे विधिः कार्यः क्षुद्रकृत्यं हि तत् स्मृतम् |

मन्त्रप्रयोगविषयाः

त्रैलोक्यस्याथ रक्षायै भुवश्चक्रस्य वा कृते || २०-५० ||

राष्ट्रस्य वाथ राज्ञो वा राजमात्रस्य वा कृते |
भावायैव विधिः कार्यो नैवाभावाय कर्हिचित् || २०-५१ ||

पुरश्चरणार्थप्रदेशविधिः

पर्वताग्रे नदीतीरे विष्णोरायतनेऽपि वा |
ऋषीणामाश्रमे वापि सिद्धानामालयेऽपि वा || २०-५२ ||

गवामायतने वापि वह्न्यायतन एव वा |

कृच्छ्रादिभिः शरीरशोधनम्

त्रिभिः कृच्छ्रैर्विशोध्य स्वं गायत्रीनियुतेन वा || २०-५३ ||

त्रिभिर्वा ब्रह्मकूर्चोत्थैः स्नानैः सात्त्वतचोदितैः |

पुरश्चरणाङ्गनियमाः

अहरेकं हरेर्बिम्बमापादमवलोकयेत् || २०-५४ ||

ततो भैक्षहविष्याशी यावकेनोत वर्तयेत् |
पयोव्रतो हविष्याशी यथा वा शक्नुयान्नरः || २०-५५ ||

मन्त्रजपादिसंख्या

प्. १८७) जपेल्लक्षाणि षण्मन्त्री जुहुयाच्चायुतानि षट् |
तावच्च तर्पयेत् तोयैर्ब्राह्मणानथ तर्पयेत् || २०-५६ ||

मन्त्रसिद्धिः

अच्छलेनेतिवृत्तस्य मन्त्रनाथः प्रसीदति |

तेन लोकसंरक्षा

प्रसन्नेनाथ मन्त्रेण रक्षा लोकानुकम्पया || २०-५७ ||

राजार्थितेन वै कार्या नार्थकार्पण्यतः क्वचित् |
इति ते दर्शितः सम्यङ् मन्त्रनाथस्य विस्तरः |

मन्त्रानधिकारिणः

नादान्तैः श्रावणीयोऽयं नैव यादृशतादृशैः || २०-५८ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
मन्त्रग्रहणादिदीक्षाविधानं नाम विंशोऽध्यायः || २० ||

आदितः श्लोकाः १२२७



ज्योतिर्मयरक्षानिरूपणं नाम एकविंशोऽध्यायः

ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् |
सुदर्शनस्य तद्दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि ||

रक्षाप्रकारप्रश्नः

नारदः �

नमो निखिलगीर्वाणगणश्रेयोविधायिने |
नमस्ते त्रिपुराराते भूयो गौरीगुरो नमः || २१-१ ||

अत्यद्भुतमिदं दिव्यं वेदान्तेष्वपि दुर्लभम् |
श्रुतं भगवतो वाक्यं कृतार्थोऽहमनेन वै || २१-२ ||

भूयोऽहं श्रोतुमिच्छामि त्वद्वाक्यामृतमुत्तमम् |
का रक्षा कीदृशी चैव कार्या मन्त्रेण मन्त्रिणा || २१-३ ||

रक्षाया द्वैविध्यम्

अहिर्बुध्न्यः �

रक्षा तु द्विविधा मान्त्री मन्त्रनित्येन धीमता |
कार्या ज्योतिर्मयी पूर्वं पश्चात् तत्र च वाङ्मयी || २१-४ ||

अक्षकल्पनम्

यत् तद् दिव्यं महज्ज्योतिरक्षरं ब्रह्म शाश्वतम् |

प्. १८९) सूर्यस्य यः परः सूर्यश्चन्द्रश्चन्द्रस्य यः परः || २१-५ 
||

अग्नेरग्निः परो दीप्तेस्तेजस्तत्तेजसामपि |
नित्यतृप्तं सदानन्दमुदयास्तमयोज्झितम् || २१-६ ||

तदक्षं कल्पयेद् दिव्यमथ नाभिं स्मरेद् बुधः |

नाभिकल्पनम्

तद्धर्मधर्मिणीं शक्तिं ब्रह्मणोऽनपगामिनीम् || २१-७ ||

अनाकारामनौपम्यां लक्षयन्तीं सदा जगत् |

शक्तेः श्रीशब्दवाच्यत्वं तन्निर्वचनं च

श्रयन्तीं श्रीयमाणां च शृणन्तीं शृण्वतीमपि || २१-८ ||

महानन्दां महाभासां निर्विकारां निरेषणाम् |

श्रियः षाड्गुण्यपूर्णता

ज्ञानशक्तिबलैश्वर्यवीर्यतेजःप्रभावतीम् || २१-९ ||

अनन्तानन्तरूपां तामभेद्यां सर्वभेदिनीम् |
नन्दां भद्रां जयां पूर्णां रिक्तां चैवामृतां हराम् || 
२१-१० ||

त्रिरूपामत्रिरूपां च सर्वप्रत्यक्षसंमताम् |
निषेधैरनिषेध्यां तामविधेयां विधिक्रमैः || २१-११ ||

अवाच्यां वाचिकां नित्यां गौरीं लक्ष्मीं सरस्वतीम् |

अरकल्पनम्

अराणि पञ्च कृत्यानि शक्तेस्तस्याः प्रकल्पयेत् || २१-१२ ||

प्. १९०) तिरोभावं सृजिं चैव स्थितिं संहृत्यनुग्रहौ |

नेमिकल्पनम्

व्यूहं व्यूहान्तरं चैव नेमिभावं प्रकल्पयेत् || २१-१३ ||

सच्चिदानन्दसंदोहमस्पन्दस्पन्दलक्षणम् |
सर्वक्रियास्पदं शुद्धमक्रियास्पदसेवितम् || २१-१४ ||

उदयास्तमयस्थं तदुदयास्तमयोज्झितम् |
अवस्थाविधुरं नित्यं शश्वच्चतुरवस्थितम् || २१-१५ ||

अपदं चाक्रमं चैव क्रमास्थितचतुष्पदम् |
अनायुधमसंरम्भं सर्वायुधसमन्वितम् || २१-१६ ||

शास्त्रशास्त्रार्थतद्भेदं फलकॢप्तिविचक्षणम् |
चन्द्रार्काग्निसहस्रौघकोटिकोट्यर्बुदोपमैः || २१-१७ ||

स्वभासां निचयैर्ध्वस्तसमस्तदुरितोदयम् |

विभवेशादीनां नेमिबाह्यस्थानकल्पनम्

नेमिबाह्यस्थितान् ज्वालान् विभवेशाननुस्मरेत् || २१-१८ ||

चन्द्रार्काग्निसहस्राभान् संविदानन्दलक्षणान् |
सर्वाकारान् निराकारान् सर्वाभीष्टफलप्रदान् || २१-१९ ||

कान्तिज्वालाकुलालीढरक्षोदैत्येन्द्रदानवान् |
धूम्रां ज्वालाकुलोत्थां च सृष्टिं शुद्धेतरां स्मरेत् || २१-२० 
||

त्रैलोक्यं धरणीं चक्रं मण्डलं वा तदीश्वरम् |

प्. १९१) अक्षस्थं कल्पयेत् तस्य यदीच्छेद्रक्षितुं धिया || २१-२१ ||

एवं ध्यायिन आनुषङ्गिकं फलम्

इत्थं विचिन्तयेद् यत्र मन्त्री मन्त्रार्थतत्परः |
तत्र नश्यति पाप्मान आधयो व्याधयोऽपि वा || २१-२२ ||

ईतयोऽरातयश्चैव न क्लेशा दधते पदम् |
राजा विजयते नित्यं शश्वत् स्निह्यन्ति मन्त्रिणः || २१-२३ ||

नित्यं माद्यन्ति मित्राणि सुख्यन्ति सुहृदस्तथा |
बध्नन्ति बान्धवाः प्रीतिं सन्तः सन्ति च संततम् || २१-२४ ||

पोष्याः पुष्यन्ति चार्थानां श्रयन्ति श्रिय एव च |
ऋध्नुवन्ति प्रजा नित्यं प्रसीदन्त्यः परस्परम् || २१-२५ ||

कामैर्धमान् निबन्ध्नन्ति धर्मैरर्थाननेकशः |
अर्थैः कामान् निबध्नन्ति तथा धर्मानशेषतः || २१-२६ ||

धर्मैरर्थान् निबध्नन्ति तथा कामानशेषतः |
धर्मार्थाभ्यां तथा कामं कामार्थाभ्यां तथेतरम् || २१-
२७ ||

अर्थं च धर्मकामाभ्यां संचिन्वन्ति सदा नराः |

मुख्यफलकथनम्

सर्वे स्वधर्मनिरतास्तथा कल्याणभागिनः || २१-२८ ||

संप्राप्य भगवज्ज्ञानं प्राप्नुवन्ति परं पदम् |

प्. १९२)			अध्यायार्थनिगमनम्

इति ज्योतिर्मयी रक्षा लेशतस्ते निदर्शिता |
रक्षां तु वाङ्मयीं प्रोक्तां गृणतो मे निशामय || २१-२९ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
ज्योतिर्मयरक्षानिरूपणं नाम एकविंशोऽध्यायः || २१ ||

आदितः श्लोकाः १२५६



मन्त्रमयरक्षानिरूपणं नाम द्वाविंशोऽध्यायः

ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् |
सुदर्शनस्य तद्दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि ||

तत्रादौ चतुररब्रह्मचक्रम्

अहिर्बुध्न्यः �

शृणु मन्त्रमयीं रक्षां वाङ्मयी या निगद्यते |
यस्मिन् विश्वमिदं प्रोतं सदेवासुरमानुषम् || २२-१ ||

मन्त्रनाथः पुरा यो हि षड्वर्णः समुदाहृतः |
कामधुक् साधकेन्द्राणामचिन्त्याश्चर्यबृंहितः || २२-२ ||

तं तारशक्तिश्रीबीजैर्ग्रथितं कल्पयेन्मनुम् |
तारेण वेष्टयेत् त्रिस्तं तथा शक्त्या तथा श्रिया || २२-३ ||

विलिखेत् परितो भूयः सहग्रथितमातृकम् |
परितो विलिखेद् बाह्ये साध्यनाम विदर्भितम् || २२-४ ||

मन्त्रेश्वरं बहिर्भूयस्तारशक्तिश्रियो लिखेत् |
अक्षकॢप्तिरियं दिव्या देवैरपि सुदुर्लभा || २२-५ ||

प्. १९३) स्राकारं कल्पयेन्नाभिं शक्तिश्रीकारलोलितम् |
स्राकारग्रथितेनैव मन्त्रनाथेन वेष्टयेत् || २२-६ ||

शक्तिश्रीतारग्रथितां मातृकां बहिरालिखेत् |
अप्रमेयं ततस्तारं प्रथमं शक्तिमप्यतः || २२-७ ||

व्यापकं च श्रियं चेति क्रमात् पूर्वमरं लिखेत् |
अप्रमेयेण ग्रथितं पार्श्वयोर्मन्त्रमालिखेत् || २२-८ ||

उद्दामादिक्रमेणैव दक्षिणं चारमालिखेत् |
प्रासादादिक्रमेणैव प्रश्चिमं चारमालिखेत् || २२-९ ||

व्योमेशादिक्रमेणैवमुत्तरं चारमालिखेत् |
इयं चतुररी दिव्या सुरैरपि सुपूजिता || २२-१० ||

आद्यन्तयोरराणां च रेफं मन्त्राक्षरं लिखेत् |
कालानलसमज्योतिर्भवेदरचतुष्टयम् || २२-११ ||

परितः कल्पयेन्नेमिं वैष्णवं तु षडक्षरम् |
शक्तिताररमाबीजैर्ग्रथितं वर्मवेष्टितम् || २२-१२ ||

शक्तिताररमाश्चैव परितस्त्रिस्त्रिरालिखेत् |
फट्कारशक्तितारश्रीग्रथितां मातृकां पुनः || २२-१३ ||

प्रधिभूमौ लिखेच्चक्रमेतच्चतुररं स्मृतम् |

षडरविष्णुचक्रम्

तारकात्मकमेतत्तु चक्रमक्षं प्रकल्पयेत् || २२-१४ ||

प्. १९५) तारशक्तिरमाबीजैर्ग्रथितं मन्त्रनायकम् |
परितो विलिखेच्चक्रं पूर्वमक्षीकृतं हि यत् || २२-१५ ||

नामवर्णान् लिखेद् बाह्ये तारादित्रयदर्भितान् |
वैष्णवेन षडर्णेन ग्रथितं मन्त्रनायकम् || २२-१६ ||

परितो विलिखेद् बाह्ये तद्बहिः सहदर्भिताम् |
मातृकां विलिखेत् सर्वमिदमक्षं विचिन्तयेत् || २२-१७ ||

वैष्णवेन षडर्णेन शक्तिश्रीबीजतारकैः |
ग्रथितं कल्पयेन्नाभिं स्राकारां परमाद्भुतम् || २२-१८ ||

स्राकारग्रथितां चापि मातृकां परितो लिखेत् |
रेफं च प्रणवं रेफं प्रणवं शक्तिमेव च || २२-१९ ||

रेफं च प्रणवं पश्चाच्छ्रियं पश्चान्महामुने |
रेफं चेति लिखेत् पूर्वमरं कालानलद्युतिम् || २२-२० ||

प्रणवालोलितं मन्त्रमाग्नेयमरमालिखेत् |
रेफं विं प्रणवं रेफं विं शक्तिं रेफमेव च || २२-२१ ||

विं श्रियं रेफमित्येवं दक्षिणं चारमालिखेत् |
रेफं ष्णं प्रणवं रेफं ष्णं शक्तिं रेफमेव च || २२-२२ 
||

ष्णं [श्रियं रेफमित्येवं नैर्-ऋतं चाप्यरं लिखेत् |
रेफं वें प्रणवं रेफं वें शक्तिं रेफमेव च || २२-२३ ||

वें श्रियं] रेफमित्येवं वारुणं चाप्यरं लिखेत् |

प्. १९६) रेफं नं प्रणवं रेफं नं शक्तिं रेफमेव च || २२-
२४ ||

नं श्रियं रेफमित्येवं वायव्यं चारमालिखेत् |
रेफं मों प्रणवं रेफं मों शक्तिं रेफमेव च || २२-२५ ||

मों श्रियं रेफमित्येवमैशानं चाप्यरं लिखेत् |
तत्तदक्षरसंदिष्टं मन्त्रं तत्पार्श्वयोर्लिखेत् || २२-२६ ||

दशाक्षराण्यराणि स्युः प्रत्येकं षडिमानि तु |
इयं हि षडरी दिव्या देवैरपि सुपूजिता || २२-२७ ||

परितो विलिखेन्नेमिं मन्त्रमष्टाक्षरं बुधः |
हंकारं विलिखेन्नेमिं शक्तिश्रीतारलोलितम् || २२-२८ ||

शक्तिताररमास्त्रिस्त्रिरालिखेत् परितो बहिः |
फट्कारग्रथितां बाह्ये मातृकां प्रधिमालिखेत् || २२-२९ ||

एतत्तु षडरं चक्रं षड्विंशार्णविनिर्मितम् |

अष्टारनारायणचक्रम्

षडरं कल्पयेच्चक्रमक्षमेतन्महाद्युति || २२-३० ||

अष्टाक्षरेण मन्त्रेण चक्रमष्टारमालिखेत् |
महाबलं महाभीमं कालानलसमद्युति || २२-३१ ||

विधानमस्य चक्रस्य यथावदवधारय |
विलिखेत् परितो मन्त्रं तारादित्रयलोलितम् || २२-३२ ||

प्. १९७) नामवर्णान् लिखेद्बाह्ये तारादित्रयलोलितान् |
अष्टाक्षरेण मन्त्रेण ग्रथितं मन्त्रनायकम् || २२-३३ ||

परितो विलिखेद् बाह्ये तद्बहिः सहदर्भिताम् |
मातृकां विलिखेत् सर्वमिदमक्षं विचिन्तयेत् || २२-३४ ||

अष्टाक्षरेण मन्त्रेण शक्तिश्रीबीजतारकैः |
ग्रथितं कल्पयेन्नाभिं स्राकारं परमाद्भुतम् || २२-३५ ||

स्राकारग्रथितां चापि मातृकां परितो लिखेत् |
एषा नाभिः समुद्दिष्टा बहिरष्टाक्षरं लिखेत् || २२-३६ ||

रेफं च प्रणवं तारं रेफं तारं च तारिकाम् |
रेफं तारं श्रियं चैव रं चेति प्रागरं लिखेत् || २२-३७ ||

रेफं नं तारकं रेफं नं शक्तिं रेफनौ तथा |
श्रियं रेफमिति प्राज्ञोऽप्याग्नेयं कल्पयेदरम् || २२-३८ ||

रेफं मों तारकं रेफं मों शक्तिं रेफमोंद्वयम् |
श्रियं रेफं च मतिमानरं याम्यं क्रमाल्लिखेत् || २२-३९ ||

रेफं नां तारकं रेफं नां शक्तिं रेफमेव च |
नां श्रियं रेफमित्येवं नैर्-ऋतं च लिखेदरम् || २२-४० ||

रेफं रां तारकं रेफं रां शक्तिं रेफमेव च |
रां श्रियं रेफमित्येवं वारुणं च लिखेदरम् || २२-४१ ||

रेफं यं तारकं रेफं यं शक्तिं रेफमेव च |
यं श्रियं रेफमित्येवं वायव्यं च लिखेदरम् || २२-४२ ||

प्. १९८) रेफं णां तारकं रेफं णां शक्तिं रेफमेव च |
णां श्रियं रेफमित्येवं कौबेरं च लिखेदरम् || २२-४३ ||

रेफं यं तारकं रेफं यं शक्तिं रेफमेव च |
यं श्रियम् रेफमित्येवमैशानं च लिखेदरम् || २२-४४ ||

तत्तदक्षरसंयुक्तं मन्त्रं चाप्यरपार्श्वयोः |
अष्टारीयं महापुण्या सुरासुरनमस्कृता || २२-४५ ||

परितः कल्पयेन्नेमिं द्वादशाक्षरमद्भुतम् |
तारतारानुताराभिर्ग्रथितं हुं बहिर्लिखेत् || २२-४६ ||

शक्तिताररमास्त्रिस्त्रिः परितो बहिरालिखेत् |
फट्कारग्रथितां बाह्ये मातृकां प्रधिमालिखेत् || २२-४७ ||

नारायणं महाचक्रमेतन्नारायणेरितम् |
अक्षं कृत्वा चक्रमेतद् द्वादशारं बहिर्लिखेत् |
वासुदेवं महाचक्रं विधिं तस्य निशामय || २२-४८ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
मन्त्रमयरक्षानिरूपणं नाम द्वाविंशोऽध्यायः || २२ ||

आदितः श्लोकाः १३०४



वासुदेवादियन्त्रनिरूपणं नाम त्रयोविंशोऽध्यायः

ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् |
सुदर्शनस्य तद्दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि ||

द्वादशारचक्रम्

अहिर्बुध्न्यः �

द्वादशारस्य चक्रस्य क्रमोऽयं परिगीयते |
पाप्मानो विप्रदूयन्ते यस्य स्मरणमात्रतः || २३-१ ||

नारायणाह्वयं चक्रं यत् पूर्वं समुदीरितम् |
तदक्षं कल्पयेन्मन्त्री वक्ष्यमाणविधानतः || २३-२ ||

तारतारानुताराभिर्ग्रथितं मन्त्रनायकम् |
परितो विलिखेद् बाह्ये चक्रान्नारायणाह्वयात् || २३-३ ||

नामवर्णान् लिखेद् बाह्ये तारादित्रयलोलितान् |
द्वादशाक्षरमन्त्रेण ग्रथितं मन्त्रनायकम् || २३-४ ||

परितो विलिखेद् बाह्ये तद्बहिः सहदर्भिताम् |
मातृकां विलिखेत् सर्वमेतदक्षं विचिन्तयेत् || २३-५ ||

प्. २००) द्वादशाक्षरमन्त्रेण शक्तिश्रीबीजतारकैः |
ग्रथितां कल्पयेन्नाभिं स्राकारं परमाद्भुतम् || २३-६ ||

स्राकारग्रथितां चापि मातृकां परितो लिखेत् |
एषा नाभिः समुद्दिष्टा द्वादशाराण्यथो लिखेत् || २३-७ ||

दिक्षु द्वे द्वे अरे लिख्याद्विदिक्ष्वेकैकमप्युत |
रेफं मन्त्राक्षरं तारं रेफं मन्त्रार्णतारिके || २३-८ ||

रेफं मन्त्रार्णलक्ष्म्यौ च रेफमित्यनया दिशा |
अराणि द्वादशैवं च द्वादशाक्षरविद्यया || २३-९ ||

प्रागादीशानपर्यन्तं कल्पयेन्मन्त्रवित्तमः |
तत्तदक्षरसंयुक्तं मन्त्रं चाप्यरपार्श्वयोः || २३-१० ||

द्वादशारी महाविद्या सेयं सर्वेश्वरप्रिया |
परितः कल्पयेन्नेमिं जितंताख्यमहामनुम् || २३-११ ||

तारतारानुताराभिर्ग्रथितं हुं बहिर्लिखेत् |
शक्तिताररमास्त्रिस्त्रिरालिखेत् परितो बहिः || २३-१२ ||

फट्कारग्रथितां बाह्ये मातृकां प्रधिमालिखेत् |
वासुदेवाह्वयं चक्रमेतद् देवैरभिष्टुतम् || २३-१३ ||

अस्य चक्रस्य माहात्मयं वक्तुं शक्यं न मादृशैः |

अजिताख्यद्वात्रिंशदरचक्रम्

अक्षं कृत्वा चक्रमेतद् द्वात्रिंशदरमालिखेत् || २३-१४ ||

प्. २०१) अजिताख्यमिदं चक्रं सुरासुरनमस्कृतम् |
अस्य चक्रस्य विधिवद् विधानमुपदिश्यते || २३-१५ ||

वासुदेवाह्वयं चक्रमस्याक्षं परिकल्पयेत् |
यथा तथा विधानेन विधानं शृणु सांप्रतम् || २३-१६ ||

तारतारानुताराभिर्ग्रथितं मन्त्रनायकम् |
परितो विलिखेन्मन्त्री वासुदेवाह्वयाद् बहिः || २३-१७ ||

तारादिग्रथितान् साध्यनामवर्णान् लिखेद्बहिः |
जितंताग्रथितं मन्त्रं परितो बहिरालिखेत् || २३-१८ ||

मातृकां विलिखेद् बाह्ये सहद्वन्द्वविदर्भिताम् |
विद्यादजितचक्रस्य सम्यगक्षमिदं बुधः || २३-१९ ||

जितंताख्येन मन्त्रेण शक्तिश्रीबीजतारकैः |
ग्रथितं कल्पयेन्नाभिं स्राकारं परमाद्भुतम् || २३-२० ||

स्राकारग्रथितां चापि मातृकां परितो लिखेत् |
एषा नाभिः समुद्दिष्टा पुण्डरीकाक्षसंमता || २३-२१ ||

द्वात्रिंशतमराण्यस्य परितो नाभिमालिखेत् |
दिक्षु चत्वारि चत्वारि लिखेदष्टसु वै क्रमात् || २३-२२ ||

रेफं मन्त्राक्षरं तारं रेफं मन्त्रार्णतारिके |
रेफं मन्त्रार्णलक्ष्म्यौ च रेफमित्यनया दिशा || २३-२३ ||

द्वात्रिंशतमराण्येवं लिखेत् सम्यग्जितंतया |

प्. २०२) तत्तदक्षरसंयुक्तं मन्त्रं चाप्यरपार्श्वयोः || २३-२४ ||

सा द्वात्रिंशदरी दिव्या देवदेवजयप्रदा |
परितः कल्पयेन्नेमिं नृसिंहानुष्टुभं पराम् || २३-२५ ||

तारतारानुताराभिर्ग्रथितं हुं बहिर्लिखेत् |
शक्तिताररमास्त्रिस्त्रिः परितो बहिरालिखेत् || २३-२६ ||

फट्कारग्रथितां बाह्ये मातृकां प्रधिमालिखेत् |
अजिताख्यमिदं चक्रं पुण्डरीकाक्षसंमतम् || २३-२७ ||

येनाद्य पुण्डरीकाक्षो दैत्यान् विजयतेऽखिलान् |
एतदत्यद्भुतं चक्रं कथ्यते वैष्णवं यशः || २३-२८ ||

नित्ययुक्तोऽत्र सन्मन्त्री जगद्विजयतेऽखिलम् |

नारसिंहद्वात्रिंशदरचक्रम्

अक्षीकृत्यैतच्चक्रं तु चक्रमन्यत् प्रवर्तते || २३-२९ ||

महाविष्णुमयं घोरं भद्रं मृत्युविमर्दनम् |
विधानं शृणु तस्येदं कथ्यमानं मयानघ || २३-३० ||

तारतारानुताराभिर्ग्रथितं मन्त्रनायकम् |
अजिताख्यान्महाचक्रात् परितो बहिरालिखेत् || २३-३१ ||

तारादिग्रथितान् साध्यनामवर्णान् बहिर्लिखेत् |
उग्रवीरादिमन्त्रेण ग्रथितं मन्त्रनायकम् || २३-३२ ||

परितो विलिखेद् बाह्ये सहग्रथितमातृकम् |
प्. २०३) महाविष्णुमयं ह्येतदक्षं चक्रस्य शोभनम् || २३-३३ ||

उग्रवीरादिमन्त्रेण शक्तिश्रीबीजतारकैः |
ग्रथितं कल्पयेन्नाभिं स्राकारं परमाद्भुतम् || २३-३४ ||

स्राकारग्रथितां चापि मातृकां परितो लिखेत् |
एषा नाभिः समुद्दिष्टा महाविष्णुमयी परा || २३-३५ ||

द्वात्रिंशतमराण्यस्य परितो नाभिमालिखेत् |
दिक्षु चत्वारि चत्वारि लिखेदष्टसु वै क्रमात् || २३-३६ ||

रेफं मन्त्राक्षरं तारं रेफं मन्त्रार्णतारके |
रेफं मन्त्रार्णलक्ष्म्यौ च रेफमित्यनया दिशा || २३-३७ ||

द्वात्रिंशतमराण्येवं नृसिंहानुष्टुभा लिखेत् |
तत्तदक्षरसंयुक्तं मन्त्रं चाप्यरपार्श्वयोः || २३-३८ ||

सा द्वात्रिंशदरी विद्या दुष्टदैत्यनिबर्हणी |
अस्य चक्रस्य नेमिं तु त्रीणि छन्दांसि कल्पयेत् || २३-३९ ||

गायत्रीं त्रिष्टुभं चैव तथानुष्टुभमेव च |
तारतारानुताराभिर्ग्रथितं हुं बहिर्लिखेत् || २३-४० ||

शक्तिताररमास्त्रिस्त्रिः परितो बहिरालिखेत् |
फट्कारग्रथितां बाह्ये मातृकां प्रधिमालिखेत् || २३-४१ ||

एतदत्यद्भुतं घोरं दुष्टदानवसूदनम् |
नारसिंहं महाचक्रं मृत्युंजयमिति श्रुतम् || २३-४२ ||

प्. २०४) प्रेतापस्मारकुश्माण्डदैत्यदानवराक्षसाः |
डाकिन्यो भूतयोगिन्यो याश्चान्याः क्रूरजातयः || २३-४३ ||

स्मरणादस्य चक्रस्य विनश्यन्त्येव सर्वदा |

शतारज्योतिश्चक्रम्

अक्षीकृत्यैतच्चक्रं तु ज्योतिश्चक्रं प्रवर्तते || २३-४४ ||

ज्योतींषि त्रीणि च्छन्दांसि गायत्र्यादीन्यसंशयम् |
विधिज्ञैस्तस्य चक्रस्य विधानं विहितं शृणु || २३-४५ ||

यदेतत् प्रथितं ज्योतिर्दिवि प्रत्यक्षमुत्तमम् |
एषा तदिति गायत्री वेदानां जननी परा || २३-४६ ||

यदेतदग्निहोत्रस्थं ज्योतिर्वहति वै हुतम् |
जातवेदस इत्येषा त्रिष्टुबग्निमयी तनुः || २३-४७ ||

रसैः पुष्णाति यद्विश्वं ज्योतिर्नयननन्दनम् |
तत् त्रियम्बकमित्येषानुष्टुबिन्दुमयी तनुः || २३-४८ ||

ज्योतिर्भिर्धार्यते विश्वं बोधतापनहर्षणैः |
विरुद्धोपक्रमैर्विश्वं भोक्तृभोग्यमयात्मभिः || २३-४९ ||

यत् पूर्वमुदितं चक्रं महाविष्णुमयं महत् |
तदक्षं कल्पयेन्मन्त्री त्रिभिर्ज्योतिर्भिरुत्तमैः || २३-५० ||

छन्दोभिः कल्पयेदक्षं तारादिग्रथितं पुरा |
महाविष्णुमयाद् बाह्ये विलिखेन्मन्त्रनायकम् || २३-५१ ||

प्. २०५) तारादिग्रथितांश्चापि साध्यवर्णान् लिखेद् बहिः |
छन्दोभिर्ग्रथितं मन्त्रं मन्त्री तद्बहिरालिखेत् || २३-५२ ||

मातृकां विलिखेद् बाह्ये सहद्वयविदर्भिताम् |
एतदक्षं समुद्दिष्टं ज्योतिश्चक्रस्य नारद || २३-५३ ||

त्रिभिस्तदाद्यैश्छन्दोभिः शक्तिश्रीबीजतारकैः |
ग्रथितं कल्पयेन्नाभिं स्राकारं परमाद्भुतम् || २३-५४ ||

स्राकारग्रथितां चापि मातृकां बहिरालिखेत् |
एषा नाभिः समुद्दिष्टा वेदवेदान्तपूजिता || २३-५५ ||

अराणि शतमस्य स्युर्विधानं तस्य मे शृणु |
वायुतो वह्निपर्यन्तं रक्षसः शर्वगोचरम् || २३-५६ ||

सूत्रद्वयं पातयित्वा चतुर्धा प्रविभज्य तु |
अराणि पञ्च पञ्चैव क्षेत्रमेकैकमालिखेत् || २३-५७ ||

अराणि शतमेवं स्युर्विधानं तस्य मे शृणु |
गायत्र्यादीनि यानि स्युस्तत्र च्छन्दस्त्रयं लिखेत् || २३-५८ ||

रेफं मन्त्राक्षरं तारं रेफं मन्त्रार्णतारके |
रेफं मन्त्रार्णलक्ष्म्यौ च रेफमित्यनया दिशा || २३-५९ ||

विलिखेदरगायत्रीं गायत्र्यादौ समाहितः |
अराणां त्रिष्टुभं चैव त्रिष्टुभैव समालिखेत् || २३-६० ||

अनुष्टुभमराणां चानुष्टुभैव समालिखेत् |

प्. २०६) प्रागादिक्रमयोगेन यावदीशानगोचरम् || २३-६१ ||

तत्तदक्षरसंयुक्तं मन्त्रं चाप्यरपार्श्वयोः |
शतारीयं महापुण्या सा ब्रह्मास्त्रमयी परा || २३-६२ ||

पादैः पदैरक्षरैश्च त्रिधैव प्रतिलोमया |
ब्रह्मदण्डब्रह्मशिरोब्रह्मास्त्रमयतेजसा || २३-६३ ||

आन्तरं नेमि भागं तु गायत्र्या कल्पयेत् सुधीः |
आग्नेयास्त्रस्वरूपिण्या त्रिष्टुभा प्रतिलोमया || २३-६४ ||

मध्यमं नेमिभागं तु कल्पयेन्मन्त्रवित्तमः |
अनुष्टुभा तृतीयं तु नेमिभागं प्रकल्पयेत् || २३-६५ ||

त्रैयम्बकास्त्ररूपिण्या वर्णशः प्रतिलोमया |
विलिखेत् प्रतिलोमास्ता मन्त्रेण ग्रथिताः सुधीः || २३-६६ ||

तारतारानुताराभिर्ग्रथितं हुं बहिर्लिखेत् |
शक्तिताररमास्त्रिस्त्रिः परितो बहिरालिखेत् || २३-६७ ||

फट्कारग्रथितां बाह्ये मातृकां प्रधिमालिखेत् |
त्रिषु लोकेषु विख्यातं त्रिज्योतिश्चक्रमुत्तमम् || २३-६८ ||

नानास्त्रग्रामसंभिन्नं ब्रह्मज्योतिरनामयम् |

ब्रह्मचक्रम्

अस्माच्चक्राद् बहिः पञ्च  होतारः सग्रहाः स्मृताः || २३-६९ ||

संभाराः पत्नयश्चैव दक्षिणा हृदयानि च |
प्. २०७) तद्बहिः शतरुद्राणि पञ्च ब्रह्माणि तद्बहिः || २३-७० ||

त्वरितां तद्बहिश्चैव सूक्तं पौरुषमेव च |
श्रीसूक्तं तद्बहिश्चैव गायत्रीं व्याहृतित्रयम् || २३-७१ ||

प्रणवं चेति परितः पङ्क्तीरेताः क्रमाल्लिखेत् |
एतद् ब्रह्ममयं चक्रं सर्वच्छन्दोविनिर्मितम् || २३-७२ ||

सर्वदुःखोपशमनं सर्वपापनिबर्हणम् |
स्मृतिमात्रेण सर्वेषामभीष्टार्थप्रदं सदा || २३-७३ ||

सहस्रारमातृकाचक्रम्

बहिः प्रवर्तते चास्मान्मातृकाचक्रमुत्तमम् |
सोमसूर्यौर्वबिन्दूनां कूटं तु परितो लिखेत् || २३-७४ ||

तारतारानुताराभिर्ग्रथितं मन्त्रनायकम् |
तद्बहिर्विलिखेन्मन्त्री तारादिग्रथितान् पुनः || २३-७५ ||

नामवर्णान् लिखेद् बाह्ये तद्बहिर्मन्त्रमिश्रितान् |
मातृकां विलिखेद् बाह्ये सहग्रथितमातृकाम् || २३-७६ ||

एतदक्षं समुद्दिष्टं मातृकाचक्रसंभवम् |
तारतारानुताराभिर्वर्णमातृकयापि च || २३-७७ ||

ग्रथितं कल्पयेन्नाभिं स्राकारं परमाद्भुतम् |
स्राकारग्रथितां चापि मातृकां बहिरालिखेत् || २३-७८ ||

प्. २०८) एषा नाभिः समुद्दिष्टा शब्दब्रह्ममयी परा |
अराण्यस्य सहस्रं स्युस्तद्विधानमिदं शृणु || २३-७९ ||

पूर्वादिषु विभक्तेषु सूत्रैः क्षेत्रेषु पूर्ववत् |
पञ्च पञ्चाशतं कुर्यादराणि प्रतिभागशः || २३-८० ||

पञ्चाशद्भिस्तु विंशत्या सहस्रारं भवेत् तलम् |
तारतारानुताराभिर्वाग्भवाद्यैस्त्रिभिस्तथा || २३-८१ ||

चतुर्भिर्मातृकाबीजैराद्यैरौर्वान्तिमैः स्वरैः |
आदिद्विसप्तसंभिन्नैः काद्यैः क्षान्तैश्च वर्णकैः || २३-८२ ||

त्रैलोक्यैश्वर्यदोपेतैः शतैः पञ्चभिरक्षरैः |
तावद्भिश्चैव सृष्ट्यन्तैः सहस्रेणेति संहतैः || २३-८३ ||

अराणि कल्पयेदेवं सहस्रं तद्विधिं शृणु |
रेफं मन्त्राक्षरं तारं रेफं मन्त्रार्णतारके || २३-८४ ||

रेफं मन्त्रार्णलक्ष्म्यौ च रेफमित्यनया दिशा |
प्रागादिक्रमयोगेन लिखेदरसहस्रकम् || २३-८५ ||

सहस्रारीयमुद्दिष्टा शब्दब्रह्ममयी परा |
ऐश्वर्यं बिन्दुसंयुक्तं वाग्भवं संप्रचक्षते || २३-८६ ||

करालविबुधाख्यस्था माया व्यापिसमन्विता |
कामराजमयं बीजं सोमौर्वव्यापिसंयुता || २३-८७ ||

प्. २०९) बीजं सारस्वतमिदं वाग्भवाद्या इमे त्रयः |
कालानलस्थकमलभास्करानिलगामिनी || २३-८८ ||

माया व्यापिसमायुक्ता मातृकाबीजमादिमम् |
अशेषभुवनाधारसूर्यानलविहारिणी || २३-८९ ||

पञ्चबिन्दुर्व्यापियुता द्वितीयं बीजमुच्यते |
सोमानलस्थसूक्ष्मस्थानन्दव्यापिसमन्वयः || २३-९० ||

तृतीयं बीजमुद्दिष्टं चतुर्थमपि मे शृणु |
सोमतालाङ्कसूक्ष्मस्थकालपावकगोपना || २३-९१ ||

कूटीकृता व्यापियुता चतुर्थं बीजमुत्तमम् |
बीजानीमानि चत्वारि मातृकायां महामुने || २३-९२ ||

तत्तदक्षरसंयुक्तं मन्त्रं चोभयपार्श्वयोः |
अराणां विलिखेन्मन्त्री सहस्रारविधिक्रमे || २३-९३ ||

मन्त्रार्णग्रथितां मन्त्री मातृकां प्रतिलोमिकाम् |
विलिखेत् परितो मन्त्री तारादिग्रथितं च हुम् || २३-९४ ||

बहिर्लिखेच्छक्तिताररमास्त्रिस्त्रिर्विचक्षणः |
फट्कारग्रथितां चापि मातृकां प्रधिमालिखेत् || २३-९५ ||

एतत् तन्मातृकाचक्रं यत्र सर्वं प्रतिष्ठितम् |

प्. २१०) यद्बीजं मातृकाक्षाद्यं तद्बहिः प्रधिमालिखेत् || २३-९६ ||

ततश्चिन्तामणिं बाह्ये तद्बहिश्च लिखेत् पराम् |
परावरां तद्बहिश्च तद्बहिः श्रियमालिखेत् || २३-९७ ||

तद्बहिस्तारिकां चैव तद्बहिस्तारकं परम् |
तद्बहिश्चाङ्कुशांस्त्रिस्त्रिः पाशांस्त्रिस्त्रिश्च तद्बहिः || २३-९८ ||

आचक्रादीनि चाङ्गानि तद्बहिः परितो लिखेत् |
तद्बहिश्चापि दिग्बन्धं तस्य रूपमिदं शृणु || २३-९९ ||

पुरुषाय ततः स्वाहा दिङ्नामामर्षणं ततः |
सहेति च ततः पश्चाद्बन्धयामीति दिग्गतम् || २३-१०० ||

आत्मने च ततः स्वाहा विदिङ्नामाप्यमर्षणम् |
सहेति च ततः पश्चाद्बन्धयामि विदिग्गतम् || २३-१०१ ||

विलिखेच्चक्रगायत्रीमग्निप्राकारमन्ततः |
आकाशमण्डलं बाह्ये तद्बीजेन समन्वितम् || २३-१०२ ||

वायुबीजं तु तद्बाह्ये स्वबीजेन समन्वितम् |
वह्निबीजं तु तद्बाह्ये स्वबीजेन समन्वितम् || २३-१०३ ||

आप्यं तु मण्डलं बाह्ये स्वबीजेन समन्वितम् |
तद्बाह्ये पार्थिवं बिम्बं स्वबीजेन समन्वितम् || २३-१०४ ||

प्राणः सूक्ष्मोऽनलश्चैव वारुणः पुरुषेश्वरः |

प्. २११) सव्यापिनः क्रमादेतद् व्योमादेर्बीजपञ्चकम् || २३-१०५ ||

अनलः कमलश्चैव भास्करो मर्दनस्तथा |
अनलः सूक्ष्म और्वश्चाप्यूर्जः पिण्डीकृता इमे || २३-१०६ ||

सव्यापिनः स्म्र्तं बीजं चिन्तामणिरिदं परम् |
परा नाम महाविद्या सोमस्थौर्वस्थसृष्टिका || २३-१०७ ||

सव्यापी सोमगो विष्णुरियं प्रोक्ता परावरा |
सौदर्शनेन कूटेन पृथिवीं परिवेष्टयेत् || २३-१०८ ||

योनिं सुदर्शनस्याथ वेष्टयेत् तारया बहिः |
सोमः सूर्यस्ततः सोमः कालपावकयोर्द्वयम् || २३-१०९ ||

सौदर्शनमिदं कूटं निरचां पञ्चकं हलाम् |
एतत् सौदर्शनं रूपं कालानलसमद्युति || २३-११० ||

शमयेत् कूटमेतद्वै तारयामृतरूपया |
अग्नीषोमात्मकं चक्रमेतत्ते दर्शितं मुने |
वैष्णवं परमं तेजो ध्याहि चक्रमिदं सदा || २३-१११ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
वासुदेवादियन्त्रनिरूपणं नाम त्रयोविंशोऽध्यायः || २३ ||

आदितः श्लोकाः १४१५



यन्त्रदेवताध्याननिरूपणं नाम चतुर्विंशोऽध्यायः

ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् |
सुदर्शनस्य तद्दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि ||

उक्तानामष्टानां चक्राणां संक्षेपेण फलकथनम्

अहिर्बुध्न्यः �

सोमसूर्यदहनप्रभोज्ज्वलं
चक्रमेतदुदितं महामुने |
वाङ्मयं सकलमन्त्रसंमितं
शब्दशब्द्यमखिलं यदुद्गतम् || २४-१ ||

ब्रह्मचक्रमुदितं यदान्तरं
केवलं विमलधीप्रदं मुने |
विष्णुचक्रमुदितं यदद्भुतं
व्याप्तिकान्तिमतिविक्रमप्रदम् || २४-२ ||

यत् तृतीयमुदितं महाद्भुतं
चक्रमुज्ज्वलयशोऽर्थदं तु तत् |
यत्तु चक्रमुदितं तुरीयकं
मोक्षदं मुनिगणोदितं मुने || २४-३ ||

प्. २१३) पञ्चमं विजयदायि कीर्तिदं
षष्ठमुग्रगदमृत्युनाशनम् |
ब्रह्मवर्चसविधायि सप्तमं
संपदर्थविजयार्थमष्टमम् || २४-४ ||

विस्तरेण तन्महिमवर्णनस्याशक्त्यत्वम्

एकैकशोऽल्पश इदं गदितं फलं ते
चक्राष्टके सकलयोगिमुनीन्द्रवन्द्ये |
वर्षायुतैर्बहुभिरप्यखिलात्मकस्य
शक्या न विस्तृतिरमुष्य मयाभिधातुम् || २४-५ ||

मन्त्राक्षरप्रथितभावविभेदपूर्वं
मन्त्री यजेत विधिवन्मनुदेवतास्ताः |
आकारशक्तिपरिवारविभूषणास्त्र-
वीर्यप्रभावविषयैश्च विचिन्तयेत् ताः || २४-६ ||

तत्तच्चक्रदेवतास्वरूपतद्ध्यानादिप्रपञ्चनम्

आद्यं निरञ्जनमशेषजगत्प्रसूति-
त्राणप्रमाथनियमोद्यदनुग्रहस्थम् |
संपूर्णशक्तिमतरङ्गमहार्णवाभं
ध्यायेद्धरिं प्रणवगोचरमादिचक्रे || २४-७ ||

प्. २१४) श्वेतं प्रसन्नवदनं कमलायताक्षं
पीताम्बरं पृथुलवक्षसमात्मयोनिम् |
पीनोरुदीर्घभुजबृन्दधृतारिशङ्ख-
कौमोदकीसरसिजं खलु विष्णुचक्रे || २४-८ ||

श्यामं किरीटिनमुदारचतुर्भुजस्थ-
कौमोदकीकमलवारिजवर्यचक्रम् |
नारायणं नयननन्दनमादिदेवं
ध्यायेच्छ्रिया सह तृतीयपदस्थचक्रे || २४-९ ||

कुन्देन्दुगौरमरविन्ददलायताक्षं
शुद्धाक्षमालममलोद्यतबोधमुद्रम् |
बाहुद्वयीविधृतचक्रविशुद्धशङ्खं
तं वासुदेवमिति चिन्तय तुर्यचक्रे || २४-१० ||

शङ्खारिपङ्कजगदाङ्कुशपाशशार्ङ्ग-
सौनन्दकान् दधतमष्टभिरुग्रहस्तैः |
तार्क्ष्यस्थितं रजतशैलनिभं पुराणं
संचिन्तयेदजितचक्रगतं पुमांसम् || २४-११ ||

क्रूरोग्रवक्रनखकोटिनिकृत्तदैत्य-
वक्षःस्थलोच्चलितशोणितदिग्धदेहम् |
घोरप्रकारनयनत्रयदुर्निरीक्षं
षष्ठे विचिन्तय मुने नरसिंहमीशम् || २४-१२ ||

प्. २१५) सोमाग्निसूर्यकिरणोद्गमपुञ्जकुञ्ज-
मध्यस्थितं विधृतपद्मगदारिशङ्खम् |
छन्दःस्थितं भुवनकारणमप्रमेयं
श्रीशं विचिन्तय मुने पुरुषं पुराणम् || २४-१३ ||

मातृकाचक्रे लक्ष्म्या ध्येयत्वम्

गोक्षीरशङ्खहिमदीधितिदेवसिन्धु-
कुन्दप्रभाविमलपङ्कजशङ्खहस्ता |
स्मेरप्रसन्नवदना कमलायताक्षी
ध्येया स्वचक्रभवनोपरि मातृका सा || २४-१४ ||

आलोलशूलदशकं त्रियुगाधिकं स्वै-
र्हस्तैर्द्विरष्टभिरथो दधती जपाभा |
चिन्तामणिस्थितिमती नयनत्रयाढ्या
शक्तिर्हरेरिति मुने मनसा विचिन्त्या || २४-१५ ||

पूर्णेन्दुशीतलरुचिर्धृतबोधमुद्रा
बाह्वन्तरस्थनिजबोधनपुस्तकाढ्या |
देवी परा परमपूरुषदिव्यशक्ति-
श्चिन्त्या प्रसन्नवदना सरसीरुहाक्षी || २४-१६ ||

पद्मारुणाभयवराङ्कुशपाशहस्ता
रक्ताम्बरा विपुलवारिजपत्रनेत्रा |

प्. २१६) सूक्ष्मप्रभास्थितपरावरतत्त्वजाता
चिन्त्यादिशक्तिरपि सा च परावराख्या || २४-१७ ||

बाहुस्थपाशवलिताखिलजीववर्गा
बन्धूकपद्मकुसुमारुणदेहकान्तिः |
पीनस्तनी मदविघूर्णितनेत्रपद्मा
लक्ष्मीशपार्श्वनिलयाखिलदेवतेयम् || २४-१८ ||

वक्राग्रनासिनिशिताङ्कुशकीलितेन
नम्रेण जीवनिकरेण समीड्यमाना |
दिव्याङ्कुशस्थितिमती हरिशक्तिराद्या
ध्येया समाधिनिरतेन महाप्रभावा || २४-१९ ||

अङ्गमन्त्रदेवतातद्ध्यानादिप्रपञ्चनम्

अङ्गं तु चक्रमयदेवसमानरूप-
माचक्रपूर्वमखिलं गदितं यदादौ |
गायत्र्यपि ज्वलितपावकतुल्यवर्णा
चक्रेशतुल्यविभवा विपुलस्तनाढ्या || २४-२० ||

ज्वालाकुलद्रुतसमस्तसुरारिवर्गं
प्राकारमग्निमयमेव वदन्ति सन्तः |
प्. २१७) व्योमस्थशक्तिरपि सूर्यसहस्रमाला
नीलाम्बुजद्युतिमती मनसा विचिन्त्या || २४-२१ ||

मालां चतुर्गतिमयीं वपुषा दधाना
वायुस्थशक्तिरपि धूम्रतनुर्विचिन्त्या |
कालानलाख्यतरुणार्कसहस्रमाला
तेजःस्थशक्तिरपि रक्ततनुर्विचिन्त्या || २४-२२ ||

पीयूषरूपरचना सलिलस्थशक्ति-
र्ध्येया वराहनियुतायुतकॢप्तमाला |
उत्तप्तकाञ्चनरुचिः पुरुषेश्वराढ्या
भूशक्तिरादिपुरुषस्य विचिन्तनीया || २४-२३ ||

सुदर्शनमयसर्वचक्रकूटध्यानम्

कालानलायुतसहस्रसमानरूपं
कूटं सुदर्शनमयं मनसा विचिन्त्यम् |
तापातुरक्वथदशेषसुरारिमेदो-
निष्यन्दमेदुरितदीप्तिशिखाजटालम् || २४-२४ ||

सौदर्शनसर्वमन्त्रमूलभूतशक्तिध्यानम्

सूर्येन्दुवह्निनयना तरुणार्कवर्णा
व्याप्य स्थिता जगदशेषमशेषवन्द्या |
प्. २१८) चक्राणि बाहुनिवहैर्दधती सहस्रं
योनिः सुदर्शनमनोरिति चिन्तनीया || २४-२५ ||

उक्तेषु यन्त्रेषु द्विजस्यैवाधिकारः

लेशतो गदितमेतदुदारं
रक्षणं सकललोकहिताय |
भूपतेरनुमतो द्विजवर्यो
भावयेदनिशमेतदतन्द्री || २४-२६ ||

उक्तयन्त्राणामानुषङ्गिकफलपूर्वकमुक्तिरूपपरमफल-
साधनत्वम्

नाद्रवन्ति दुरितानि कदाचि-
द्विद्रवन्ति निखिला ग्रहरोगाः |
वर्धते वसुमती बहुसस्या
न त्रिवर्गविहतिर्मनुजानाम् || २४-२७ ||

धर्मार्थकामबहुलाश्चिरजीविनश्च
हीनाश्च पाप्मभिरुदारयशःप्रतापाः |
आराध्य शास्त्रनिरता विहितक्रियाभि-
रन्ते विशन्ति विमलाः परमं पुमांसम् || २४-२८ ||

सौदर्शनमन्त्रेष्वभिक्रमनाशाद्यभावः

प्. २१९) दिव्यो विधिः कथित एष मुने समस्तो
विप्रैर्नृपैर्धृतसमाधिभिरत्र भाव्यम् |
अस्मिन् समाधिविरही ललितक्रियोऽपि
यत्नोचितं लभत एव फलं मनुष्यः || २४-२९ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
यन्त्रदेवताध्याननिरूपणं नाम चतुर्विंशोऽध्यायः || २४ ||

आदितः श्लोकाः १४४४



सुदर्शनयन्त्रवैभववर्णनं नाम पञ्चविंशोऽध्यायः

ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् |
सुदर्शनस्य तद्दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि ||

यन्त्रवैभवं प्रदर्शयितुमुक्तार्थानुवादः

नारदः �

भगवन् सम्यगाख्यातं विस्तरेण यथातथम् |
यत्कारणं यदाधारं यत्प्रमाणमिदं जगत् || २५-१ ||

तथा धर्मार्थकामानां स्वरूपं साधनं तथा |
परविद्या तथा विद्या तथा चाध्यात्मसंज्ञिता || २५-२ ||

मुक्तिश्च परमा प्रोक्ता बन्धस्तत्साधनं तथा |
वर्णाश्रमविभागश्च तद्धर्माश्च विशेषतः || २५-३ ||

सर्वेषामेव वर्णानां राज्ञां रक्षाविधिस्तथा |
राज्ञां तु रक्षणविधिर्दिव्योऽयं वर्णितस्तथा || २५-४ ||

कथं किल कलौ प्राप्ते राज्ञां रक्षाविधिर्भवेत् |

संक्षेपतः कलिस्वरूपकथनम्

न यक्ष्यन्ति न दास्यन्ति न होष्यन्ति द्विजातयः || २५-५ ||

प्. २२१) न सर्वे स्वेषु धर्मेषु करिष्यन्ति मतिं कलौ |
शक्तयः सर्वमन्त्राणां प्रयास्यन्ति तिरस्कृतिम् || २५-६ ||

निर्वीर्याश्च भविष्यन्ति राजानः सत्त्ववर्जिताः |
निर्धना हृतराज्याश्च दस्युभिः परिपीडिताः || २५-७ ||

अल्पक्षीरा भविष्यन्ति गावः प्राप्ते कलौ युगे |
प्रजाः क्षुधार्ताश्च कलाववग्रहनिपीडिताः || २५-८ ||

पाषण्डधर्मनिरता भगवन्तं जनार्दनम् |
निन्दनादीन् करिष्यन्ति तमःप्राया ह्यवेदिनः || २५-९ ||

तादृशे कलौ राज्ञां रक्षाविध्युपायप्रश्नः

इत्थं दोषास्पदे काले राज्ञां रक्षाविधिः कथम् |
संपत्स्यते शक्तिहीनैर्द्विजैः सत्त्वविवर्जितैः || २५-१० ||

येनोपायेन रक्षा स्यात्तं मे ब्रूहि सुनिश्चितम् |
सर्वज्ञ त्वदृते वक्तुं कः शक्नोति महेश्वर || २५-११ ||

तत्प्रतिवचनारम्भः

अहिर्बुध्न्यः �

साधु साधु यदेतत् त्वं पृष्टवानसि नारद |
सत्यमेतत् कलौ रक्षाविधिर्मन्त्रैर्न युज्यते || २५-१२ ||

तथापि भक्त इति ते कथयामि शृणुष्व तम् |
प्. २२२) सर्वेषामेव भूतानां राज्ञां चैव विशेषतः || २५-१३ ||

रक्षाविधिं परं गुह्यं तन्त्राणां सारमुत्तमम् |

स्वकृतपितामहशिरश्छेदमहापापप्रशमाय नारायणात्
सुदर्शनयन्त्रप्राप्तिकथनम्

मम नारायणेनोक्तं पुण्ये बदरिकाश्रमे || २५-१४ ||

पितामहशिरश्छेदमहापातकशान्तये |
सर्वबाधाप्रशमनं सर्वदुःखनिवारणम् || २५-१५ ||

तन्महिमसंक्षेपः

सर्वसिद्धिप्रदं सर्वसंपदामेककारणम् |
पराभिचारशमनं परराज्यप्रदं शुभम् || २५-१६ ||

कलिदोषापहरणं सर्वशत्रुनिबर्हणम् |
यस्य संस्मरणेनैव नॄणां नश्यन्ति शत्रवः || २५-१७ ||

दस्यवो नष्टविषया विद्रवन्ति दिशो दश |
यन्त्रं यस्य गृहे न्यस्तं तस्य सर्वं प्रसिध्यति || २५-१८ ||

यो राजा यन्त्रमेतत्तु सादरं कारयेद् गृहे |
तस्य भूमण्डलं सर्वं भवेद् वश्यं न संशयः || २५-१९ ||

सौदर्शनस्य यन्त्रस्य माहात्म्यं वर्णितं मया |

सुदर्शननारसिंहयन्त्रफलप्रदर्शनम्

प्. २२३) सुदर्शनेन युक्तस्य नारसिंहस्य यन्त्रकम् || २५-२० ||

यः कारयति तस्यान्यो लोको वश्यो भवेदपि |
एतल्लेखनमात्रेण सर्वं संपद्यते नृणाम् || २५-२१ ||

विष्णुपञ्जरयन्त्रफलप्रदर्शनम्

विष्णुपञ्जरयन्त्रस्य करणेनैव देवताः |
सर्वाः प्रसीदन्ति सदा किं पुनर्मनुजादयः || २५-२२ ||

समुदितयन्त्रत्रयफलस्याशक्यवर्णनत्वम्

एषां त्रयाणां यन्त्राणां समाहारफलं मया |
वक्तुं न शक्यते सर्वं सर्वज्ञेनापि नारद || २५-२३ ||

महासुदर्शनयन्त्रफलम्

महासुदर्शनस्येह यन्त्रस्य करणाद् द्विजः |
त्रैलोक्यं समवाप्नोति किं पुनर्मण्डलं भुवः || २५-२४ ||

एकत्र कल्पितसुदर्शननारसिंह-
मन्यत्र केवलसुदर्शनमुज्ज्वलाङ्गम् |
संकल्पितोभयमुखं घटितास्त्रजालं
श्रीविष्णुपञ्जरगतं युतमन्त्रजालम् || २५-२५ ||

प्. २२४) माहासुदर्शनमपुण्यकृतां जनाना-
मप्राप्यमाश्रितसुखप्रदमेकयन्त्रम् |
तेजोमयं सकललोकनमस्कृतं यत्
तत् कारयेत् सकललोकजयं यदीच्छेत् || २५-२६ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
सुदर्शनयन्त्रवैभववर्णनं नाम 
पञ्चविंशोऽध्यायः || २५ ||

आदितः श्लोकाः १४७०



महासुदर्शनयन्त्रलक्षणं नाम षड्विंशोऽध्यायः

ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् |
सुदर्शनस्य तद्दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि ||

विस्तरेण महासुदर्शनयन्त्रलक्षणप्रश्नः

नारदः �

विस्तरेणास्य यन्त्रस्य संस्थानं लक्षणं तथा |
श्रोतुमिच्छामि भगवंस्तन्ममाचक्ष्व पृच्छतः || २६-१ ||

तत्प्रतिवचनप्रतिज्ञा

अहिर्बुध्न्यः �

विस्तरेण प्रवक्ष्यामि स्वरूपं लक्षणं तथा |
अस्य यन्त्रस्य देवर्षे तन्मे कथयतः शृणु || २६-२ ||

यन्त्रनिर्माणद्रव्याणि

रजतेन सुवर्णेन लोहैर्वा शिलयापि वा |
यथाधिकारं यन्त्रस्य कुर्यादर्चां तु साधकः || २६-३ ||

यन्त्रलेखनसाधनद्रव्याणि

धातुचन्दनकर्पूरकुङ्कुमागुरुजै रसैः |
सुवर्णसूच्या यदि वा यन्त्रमेतल्लिखेत् पटे || २६-४ ||

प्. २२६)		यन्त्रमध्ये सौदर्शनपुरुषलेखनम्

चन्द्रमण्डलमध्ये तु तारं कुर्यात् समाहितः |
तस्य मध्ये लिखेद् देवं रक्तवर्णं सुदर्शनम् || २६-५ ||

तत्स्वरूपवर्णनम्

पिङ्गाक्षं पिङ्गकेशाढ्यं रक्ताम्बरधरं विभुम् |
युक्तं षोडशभिर्हस्तैरष्टाभिर्वा महाद्युतिम् || २६-६ ||

पाशाङ्कुशाब्जमुसलधनुःशङ्खगदारिभिः |
भीषणैरायुधवरैरुपेतं जयिनां वरम् || २६-७ ||

तद्विष्णोः परमं रूपं नित्यं तैजसविग्रहम् |
दंष्ट्रानिष्ठ्यूतसप्तार्चिर्ज्वालापल्लविताननम् || २६-८ ||

भूषणैर्भूषितं चित्रैर्भीषणं रोमहर्षणम् |
स्वतेजसा जगत् सर्वं पूरयन्तं महाबलम् || २६-९ ||

निर्भिद्यमानदैतेयशोणिताशनलम्पटम् |
उद्यत्प्रद्योतनशतप्रख्यं विख्यातपौरुषम् || २६-१० ||

मनस्तत्त्वेन सततं संश्रितं वेगवत्तया |
नारायणकराम्भोजसेवारसविशारदम् || २६-११ ||

जवेन विष्णुचिन्तायाः परमं मार्गदर्शिनम् |
स्मृत्यैव स्वानुरक्तानां दृष्टादृष्टार्थसाधनम् || २६-१२ ||

स्वभक्तप्रत्यनीकानां मारणं सुरपूजितम् |
प्. २२७) संस्तूयमानचरितं सिद्धगन्धर्वदानवैः || २६-१३ ||

तस्य सर्वशरण्यत्वं निर्दोषत्वं कल्याणगुणाकरत्वं च

भक्तारिभञ्जनपरं शरण्यं शरणार्थिनाम् |
नित्यनिःसीमनिर्दोषकल्याणगुणसागरम् || २६-१४ ||

तत्पादप्रान्ते साधकनामलेखनम्

एवंभूतं समालिख्य सदानन्दं सुदर्शनम् |
तत्पादपद्मपर्यन्ते साधकं नाम विन्यसेत् || २६-१५ ||

ततः पर्यन्ते षट्कोणचक्रलेखनम्

इन्दुबिम्बस्य पर्यन्ते षट्कोणं चक्रमालिखेत् |
आग्नेयममितप्रख्यममोघं सर्वसाधकम् || २६-१६ ||

तत्र षडक्षरविन्यासः

प्राच्यादिदिक्षु कोणेषु षड् वर्णान् विन्यसेन्मनोः |

अङ्गमन्त्रन्यासः

षट्सु कोणान्तरालेषु त्वङ्गमन्त्रान् न्यसेत् क्रमात् || २६-१७ ||

ततश्चतुर्दलपद्मलेखनम्

अस्माद्बहिस्तथा पद्मं चतुर्दलसमन्वितम् |

तत्र न्यसनीया वर्णाः

सबिन्दुवर्म फट् चास्य दलेष्वेषु क्रमान्न्यसेत् || २६-१८ ||

अन्तरालेष्वन्तःस्थवर्णविन्यासः

प्. २२८) दलान्तरालेष्वन्तःस्थान् विन्यसेत् साधकस्तथा |

ततः षोडशकेसराष्टदलपद्मलेखनम्

बाह्ये तत्राष्टपत्राब्जमन्तः षोडशकेसरम् || २६-१९ ||

केसरेषु षोडशस्वरविन्यासः

केसरेषु क्रमादस्य विलिखेत् षोडश स्वरान् |

दलेष्वष्टाक्षरमन्त्रन्यासः

अष्टाक्षरं महामन्त्रं दलेष्वस्य समालिखेत् || २६-२० ||

द्वात्रिंशत्केसरषोडशदलपद्मलेखनम्

द्वात्रिंशत्केसरं चास्य बहिः षोडशपत्रकम् |

केसरेषु कादिसान्तवर्णविन्यासः

ककारादि सकारान्तं केसरेष्वस्य चालिखेत् || २६-२१ ||

दलेषु षोडशार्णमन्त्रवर्णन्यासः

दलेष्वस्य लिखेन्मन्त्रं षोडशार्णं तु वैष्णवम् |

द्वात्रिंशत्केसरदलपद्मलेखनम्

द्वात्रिंशत्केसरदलं बाह्ये तस्य समालिखेत् || २६-२२ ||

केसरेषु वाराहानुष्टुभमन्त्रवर्णन्यासः

केसरेष्वस्य पद्मस्य प्राच्यादिषु यथाक्रमम् |
प्. २२९) मन्त्रमानुष्टुभं सम्यग्वाराहं विलिखेत् परम् || २६-२३ ||

दलेषु नारसिंहानुष्टुभमन्त्रवर्णन्यासः

द्वात्रिंशति दलेष्वस्य नारसिंहं क्रमाल्लिखेत् |
आनुष्टुभं महामन्त्रममोघं सर्वसाधकम् || २६-२४ ||

चतुःषष्टिदलपद्मलेखनम्

तस्य बाह्ये लिखेत् पद्मं चतुःषष्टिदलैर्युतम् |

तद्दलेषु पातालनारसिंहमन्त्रन्यासः

पातालनारसिंहाख्यं तद्दलेषु न्यसेन्मनुम् || २६-२५ ||

पुनरष्टदलपद्मलेखनम्

पुनश्च पद्मं विन्यस्य दलैरष्टभिरावृतम् |

तद्दलेष्वष्टाक्षरनारसिंहमन्त्रन्यासः

अष्टाक्षरं नारसिंहं तद्दलेषु समालिखेत् || २६-२६ ||

तद्बहिर्माहेन्द्रमण्डलकल्पनम्

तद्बाह्ये मण्डलं कुर्यान्माहेन्द्रं वज्रभूषितम् |
जाज्वल्यमानं स्वेनैव सर्वालंकारमण्डितम् || २६-२७ ||

तद्बहिः साधकनाम्ना सह तद्बीजन्यासः

तस्य बाह्ये महादिक्षु प्रागादिषु यथाक्रमम् |
प्. २३०) तद्बीजं विन्यसेद्धीमान्निजनाम्ना समन्वितम् || २६-२८ ||

बहिष्कोणेष्वन्तःस्थवर्णन्यासः

बहिष्कोणेषु चतुर्षु तथान्तःस्थान् प्रकल्पयेत् |

कोणान्तरालेषु तद्बीजन्यासः

कोणाभ्यन्तरभागेषु तद्बीजं विन्यसेत् पुनः || २६-२९ ||

तत्परितः स्वराणां प्रातिलोम्येन विन्यासः

परितस्तत् स्वरान् सर्वान् प्रातिलोम्येन चालिखेत् |

तत्परितः सादिकान्ताक्षरविन्यासः

सकारादि ककारान्तं विन्यसेत् परितस्तथा || २६-३० ||

स्वनाम्ना पाशाङ्कुशाभ्यां चावेष्टनम्

विदर्भितं स्वनाम्नैव परितोऽन्त्ययुगं न्यसेत् |
पाशेनावेष्टयेदेतदङ्कुशेन तथातुरः || २६-३१ ||

भूपुरकल्पनम्

पुटितं भूपुरं तस्य बाह्ये कुर्यादतन्द्रितः |

समन्तात् केशवादिमूर्तिन्यासः

केशवादीन् मूर्तिमतः समन्तादस्य विन्यसेत् || २६-३२ ||

केशवस्वरूपवर्णनम्

प्. २३१) तप्तजाम्बूनदप्रख्यं पुण्डरीकायतेक्षणम् |
अपारकरुणं पद्मशङ्खचक्रगदाधरम् || २६-३३ ||

पीताम्बरधरं देवं वनमालाविभूषितम् |
हारकेयूरकटककुण्डलैरुपशोभितम् || २६-३४ ||

चतुर्बाहुमुदाराङ्गं प्रसन्नवदनं विभुम् |
प्रागादि विन्यसेद् देवं केशवं क्लेशनाशनम् || २६-३५ ||

नारायणस्वरूपवर्णनम्

शङ्खपद्मगदाचक्रधरं नीलाम्बुदच्छविम् |
सर्वालंकारसंयुक्तं कुर्यान्नारायणं ततः || २६-३६ ||

माधवस्वरूपवर्णनम्

पद्मकौमोदकीशङ्खचक्रधारिणमव्ययम् |
देवमिन्दीवरश्यामं माधवं भावयेत् ततः || २६-३७ ||

गोविन्दस्वरूपवर्णनम्

चक्रकौमोदकीशङ्खपद्मायुधविराजितम् |
इन्दुबिम्बनिभं कुर्याद् गोविन्दममितौजसम् || २६-३८ ||

विष्णुस्वरूपवर्णनम्

गदाब्जशङ्खचक्रास्त्रधरं परमभूषितम् |
विष्णुं विश्वपतिं कुर्यात् पद्मकिञ्जल्कसंनिभम् || २६-३९ ||

मधुसूदनस्वरूपवर्णनम्

प्. २३२) चक्रशङ्खाम्बुजगदाधारिणं करुणानिधिम् |
रक्तपद्मदलप्रख्यं भावयेन्मधुसूदनम् || २६-४० ||

त्रिविक्रमस्वरूपवर्णनम्

चक्रकौमोदकीपद्मशङ्खसेवितमीश्वरम् |
उज्ज्वलत्कनकप्रख्यं तं कुर्वीत त्रिविक्रमम् || २६-४१ ||

वामनस्वरूपवर्णनम्

शङ्खचक्रगदापद्मधरं परमभूषितम् |
तरुणादित्यसंकाशं वामनं भावयेत् ततः || २६-४२ ||

श्रीधरस्वरूपवर्णनम्

पद्मचक्रगदाशङ्खधरं सद्गुणसागरम् |
पुण्डरीकनिभं देवं श्रीधरं परिकल्पयेत् || २६-४३ ||

हृषीकेशस्वरूपवर्णनम्

गदासुदर्शनयुते शङ्खपद्मे च बिभ्रतम् |
विद्युत्प्रभं हृषीकेशं कुर्वीत कमलेक्षणम् || २६-४४ ||

पद्मनाभस्वरूपवर्णनम्

शङ्खपद्मे गदाचक्रे तथा बिभ्राणमुज्ज्वलम् |
सहस्रादित्यसंकाशं पद्मनाभं तु कारयेत् || २६-४५ ||

दामोदरस्वरूपवर्णनम्

पद्मशङ्खगदाचक्रधरं बन्धूकसंनिभम् |
प्. २३३) भक्त्येकसुलभं देवं दामोदरमथ स्मरेत् || २६-४६ ||

नमोऽन्तानां तत्तन्नाम्नामपि लेखनम्

एवं क्रमेण न्यस्यैतानेषां नामानि च न्यसेत् |
नमोऽन्तान्यमुकं रक्ष रक्षेति च समन्ततः || २६-४७ ||

प्रागादिषु प्रादक्षिण्येन बीजाक्षरन्यासः

यं शं रं षं तथा लं सं वं हं चेति द्वयं द्वयम् |
प्राच्यादिषु महादिक्षु प्रादक्षिण्येन विन्यसेत् || २६-४८ ||

ऐशान्यादिष्वप्रादक्षिण्येन बीजाक्षरन्यासः

यं शं रं षं तथा लं सं वं हं चेति युगं युगम् |
ऐशान्यादिषु कोणेषु विन्यसेदप्रदक्षिणम् || २६-४९ ||

पुनः पाशाङ्कुशाभ्यां वेष्टनम्

पाशेन तु समावेष्ट्य अङ्कुशेनापि वेष्टयेत् |
सर्वमेतत् सबीजेन हृल्लेखमनुना वृतम् || २६-५० ||

प्रागादिचतुर्दिक्षु विष्णुविन्यासस्तेषामायुधानि च

प्रागादिषु चतुर्दिक्षु विन्यसेद् विष्णुमव्ययम् |
चक्रकौमोदकीशार्ङ्गखड्गैर्युक्तं यथाक्रमम् || २६-५१ ||

साधारणौ च सर्वेषां शङ्खचक्रौ वरायुधौ |

आग्नेयादिकोणेषु हृषीकेशन्यासः

प्. २३४) आग्नेयादिषु कोणेषु हृषीकेशं ततो न्यसेत् || २६-५२ ||

तेषामायुधविशेषाः

शङ्खं हलं च मुसलं शूलं चैतेषु धारयेत् |

कोणान्तरालेष्वष्टसु जनार्दनविन्यासः

विकोणेष्वष्टसु तथा जनार्दनमथो न्यसेत् || २६-५३ ||

तेषामायुधविशेषाः

दण्डं कुन्तं तथा शक्तिं पाशमङ्कुशमेव च |
वज्रं तथैव परशुं तथा शतमुखानलम् || २६-५४ ||

करेष्वमीषामेतानि विलिखेत्तु यथाक्रमम् |

तत्तत्पार्श्वेषु तत्तत्परिवारलेखनम्

प्रत्येकं परिवारांस्तु तेषां पार्श्वेषु विन्यसेत् || २६-५५ ||

ततो भूमौ भूम्या सह पुरुषोत्तमस्मरणम्

वराहरूपिणं देवं शङ्खचक्रगदाधरम्
भूमौ च सहितं भूम्या संस्मरेत् पुरुषोत्तमम् || २६-५६ ||

अम्बरे नरसिंहस्मरणम्

अम्बरे नारसिंहं तु चिन्तयेदमितौजसम् |
भीषणं घटितानेकभूषणं दारितासुरम् || २६-५७ ||

प्रागादिषु चक्रगदाशार्ङ्गखड्गस्मरणम्

प्. २३५) प्राच्यां दिशि महाज्वालागतं चक्रं स्मरेद्बुधः |
दक्षिणस्यां दिशि तथा स्मरेज्ज्वालागतां गदाम् || २६-५८ ||

प्रतीच्यां शार्ङ्गमत्युग्रज्वालामध्यगतं स्मरेत् |
उत्तरस्यां दिशि तथा स्मरेत् खड्गं सुदारुणम् || २६-५९ ||

अस्य यन्त्रस्यापराङ्गकल्पनाय मध्ये 
चतुर्विंशत्यरचक्रकल्पनम्

अपराङ्गेऽथ यन्त्रस्य मध्ये चक्राब्जसंस्थितम् |
चतुर्विंशत्यरं चक्रं सुनेमि रुचिराकृति || २६-६० ||

तन्मध्ये द्वादशदलपद्मलेखनम्

मध्येचक्रं न्यसेत् पद्मं युक्तं द्वादशभिर्दलैः |

तत्कर्णिकायामाग्नेयमण्डलन्यासः

चक्राब्जकर्णिकास्थाने न्यसेदाग्नेयमण्डलम् || २६-६१ ||

तन्मध्ये योगनृसिंहलेखनम्

तन्मध्ये योगपट्टेन पिनद्धाङ्गं सनातनम् |
नारसिंहं चतुर्बाहुं चतुश्चक्रधरं परम् || २६-६२ ||

समासीनमशोकस्य मूले कालानलद्युतिम् |
सर्वाभरणसंयुक्तं सर्वभक्तार्तिहारिणम् || २६-६३ ||

अपारसंख्यकल्याणगुणपूर्णमहार्णवम् |
भक्तानुकम्पिनं नित्यं सर्वलोकैकनायकम् || २६-६४ ||

तत्पादपर्यन्ते द्वयोस्तद्भृत्ययोर्विन्यासः

प्. २३६) एवं विन्यस्य तत्पादपर्यन्ते विन्यसेदुभौ |
तदाज्ञाकारिणौ भीमौ नीलनीरदविग्रहौ || २६-६५ ||

उदग्रकायौ भीमाक्षौ भीमायुधधरौ वरौ |
दंष्ट्राकरालवदनौ विन्यसेद् वृत्तलोचनौ || २६-६६ ||

चक्रस्य प्रागादिष्वष्टशक्तिध्यानम्

चिन्तयेदथ चक्रस्य समन्तादष्ट योषितः |
ऊर्ध्वमाबद्धकेशाढ्यास्तच्छक्तीः प्राप्तयौवनाः || २६-६७ ||

सर्वालंकारसंयुक्ता द्विभुजा माल्यधारिणीः |
प्राच्यां दिशि जयां देवीं पीतवर्णां विचिन्तयेत् || २६-६८ ||

आग्नेययां मोहिनीं देवीं श्यामलामायतेक्षणाम् |
याम्यामनुस्मरेद् देवीं विजयां कृष्णरूपिणीम् || २६-६९ ||

रक्तवर्णां तथा देवीं नैर्-ऋत्यां ह्लादिनीं तथा |
अजितां पीतवर्णां तु प्रतीच्यां संस्मरेत् पराम् || २६-७० ||

वायव्यां दिशि मायां तु कृष्णवर्णां सनातनीम् |
उदीच्यां रक्तवर्णां तामाशायामपराजिताम् || २६-७१ ||

ऐशान्यां संस्मरेत् सिद्धिं धूम्रवर्णामतः परम् |

यथोक्तलक्षणयन्त्रमहिमा

एवमेतन्महायन्त्रं महापातकनाशनम् || २६-७२ ||

प्. २३७) आयुरारोग्यधनदं पुत्रमित्रकलत्रदम् |
सर्वविघ्नोपशमनं सर्वदुष्टनिवारणम् || २६-७३ ||

यो यदर्थी लिखेद्यन्त्रं तत् तदस्य प्रयच्छति |
मणिविद्रुममुक्ताढ्यं कुर्याद् यन्त्रं हिरण्मयम् || २६-७४ ||

राजा चेद्राज्यमाप्नोति निष्कण्टकमनामयम् |

भूर्जपत्रलिखितस्यापि यन्त्रस्य सर्वफलसाधनता

भूर्जपत्रे लिखित्वैतत् कुङ्कुमैश्चन्दनेन तु || २६-७५ ||

यो मर्त्यः शिरसा धत्ते तस्य स्यात् सर्वमीप्सितम् |
पिशाचोरगरक्षांसि क्षिप्रं नश्यन्ति तस्य वै || २६-७६ ||

एतद्यन्त्रशिलाप्रतिष्ठाया मुक्तिसाधनत्वम्

शिलाप्रतिष्ठां यः कुर्यादेतस्य जगतीतले |
सर्वान् कामानिहावाप्य विष्णुसायुज्यमाप्नुयात् || २६-७७ ||

लोहादिभिर्यन्त्रप्रतिमानिर्माणफलम्

लोहैर्वा रजतेनाथ यः कुर्यात् प्रतिमां बुधः |
त्रिवर्गफलमाप्नोति निर्वाणमचिरात् पुनः || २६-७८ ||

कर्षणादिप्रतिष्ठान्तायतननिर्माणफलम्

कर्षणादि प्रतिष्ठान्तं कुर्यादायतनं च यः |
आप्नुवन्ति च तद्वंश्याः पुण्यलोकाननुत्तमान् || २६-७९ ||

भयादिषु यन्त्रस्मरणे फलम्

प्. २३८) भयागमे च संग्रामे वादे वा यः स्मरेदिदम् |
विजयस्तस्य हस्तस्थो नात्र कार्या विचारणा || २६-८० ||

त्रिसंध्यं यन्त्रार्चनं मुक्तिसाधनम्

अर्चयेद्यस्त्रिसंध्यं वै यन्त्रमेतदनुत्तमम् |
तापत्रयविनिर्मुक्तो विष्णुलोके महीयते || २६-८१ ||

राक्षाविधौ राज्ञां वैशेषिकविध्यारम्भः

राज्ञां रक्षाविधाने तु विशेषं शृणु नारद |
राज्यार्थी हृतराज्यो वा परिभूतोऽथवा नृपैः || २६-८२ ||

तत्र प्रथममाचार्यपूजाविधिः

सौदर्शनस्य यन्त्रस्य प्रदातारं गुरुं परम् |
सर्वेभ्यो ह्यधिकं मत्वा तमभ्यर्च्य महाधनैः || २६-८३ ||

ततो भगवदाराधनविधिः

ततो नारायणं देवं पुण्डरीकायतेक्षणम् |
श्यामलं पीतवसनं सर्वाभरणभूषितम् || २६-८४ ||

आराधयेच्चतुर्बाहुमाचार्योक्तविधानतः |

ततो यन्त्रनिर्माणम्

तप्तजाम्बूनदमयं मणिविद्रुमचित्रितम् || २६-८५ ||

सर्वालंकारसंयुक्तं कारयेद्यन्त्रमुत्तमम् |

यन्त्रनिर्माणस्य राज्यप्राप्तिहेतुत्वम्

प्. २३९) एतत्करणमात्रेण राज्यमाप्नोत्यनामयम् || २६-८६ ||

प्रतिष्ठापूर्वकार्चनस्य सप्तद्वीपान्तभूमिप्राप्तिहेतुत्वम्

प्रतिष्ठाप्यार्चयेदेतत् सादरं सर्वसिद्धिदम् |
ततो भूमिमवाप्नोति सप्तद्वीपां सपत्तनाम् || २६-८७ ||

अन्ततस्त्रैलोक्यपालयितृत्वसिद्धिः

वश्या भवन्ति सततं सिद्धगन्धर्वदानवाः |
त्रैलोक्यराज्यमखिलं पालयत्यवनीतले || २६-८८ ||

परकृताभिचारपरावर्तनसिद्धिः

अभिचाराः परकृताश्चैनमप्राप्य भीषिताः |
प्रविशन्ति प्रयोक्तारमापगेवाचलाहता || २६-८९ ||

अवग्रहादिपरिहारसिद्धिः

अवग्रहाश्च नश्यन्ति शत्रवो विद्रवन्ति च |
अपमृत्युमृगव्यालचोररोगादिभिर्भयम् || २६-९० ||

न तस्य राज्ये भवति विद्यते तत्कुले बलम् |

सर्वेषां स्वधर्मप्रवृत्तिसिद्धिः

सर्वे स्वेष्वेव धर्मेषु प्रवर्तन्ते सदामुने || २६-९१ ||

दुर्वाससा शप्तस्येन्द्रस्य यन्त्रेणानेन पुनः स्वपदप्राप्तिः

प्. २४०) पुरा दुर्वाससः शापाद्धृतराज्ये शचीपतौ |
एतत्प्रसादादखिलं पुनः प्राप त्रिविष्टपम् || २६-९२ ||

चतुर्मुखस्य भगवत्सकाशाद्यन्त्रप्राप्तिः

एतत् पुरा महायन्त्रं ब्रह्मणे प्रोक्तवान् हरिः |

चतुर्मुखेन विश्वकर्मणा यन्त्रविमानयोर्निर्मापणम्

ब्रह्मा च विश्वकर्माणमाहूयैतदकारयत् || २६-९३ ||

विमानं च तदारभ्य देवगन्धर्वदानवाः |

तदा प्रभृति यन्त्रस्यैव रक्षासाधनत्वम्

अनेन रक्षणविधिं चक्रुः पूर्वे नृपास्तथा |
तस्माद्राज्ञां च सर्वेषामेष रक्षाविधिः परः || २६-९४ ||

अध्यायार्थनिगमनम्

अभिनवदिननाथप्रोज्ज्वलद्बिम्बतुल्यं
कमलभवमुखाद्यैः संश्रितं देवबृन्दैः |
परिगतमपि भूतैः पञ्चभिः सेव्यमानं
प्रकृतिमहदहंकारैः स्मरेद्यन्त्रराजम् || २६-९५ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
महासुदर्शनयन्त्रलक्षणं नाम षड्विशोऽध्यायः || २६ ||

आदितः श्लोकाः १५६५



धारकयन्त्रनिरूपणं नाम सप्तविंशोऽध्यायः

ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् |
सुदर्शनस्य तद्दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि ||

वृत्तानुवादपूर्वकं धारकयन्त्रविषयकः प्रश्नः

नारदः �

कथितो यन्त्रराजस्य देवदेवस्य विस्तरः |
स्वरूपं साधनं चास्य प्रकारश्च फलं तथा || २७-१ ||

अद्येदं श्रोतुमिच्छामि भगवान् परमेश्वर |
एतदत्यद्भुतं दिव्यं ध्रियते केन भूषणम् || २७-२ ||

न चास्य धारणे शक्तिं कस्यचित् कलयाम्यहम् |
अतिशक्तितयास्येमं संशयं छेत्तुमर्हसि || २७-३ ||

तत्प्रतिवचनारम्भः

अहिर्बुध्न्यः �

सत्यं न केनचिद्धर्तुं पार्यते तन्महाद्युति |
ऋते यन्त्रान्तरादस्माद् देवर्षे शक्तिशालिनः || २७-४ ||

शृणु तस्य मुनिश्रेष्ठ स्वरूपं वीर्यमद्य वै |

प्रथमं माहेन्द्रमण्डलनिर्माणम्

प्. २४२) प्रथमं मण्डलं कृत्वा माहेन्द्रं वसुधात्मकम् || 
२७-५ ||

सर्वालंकारसंयुक्तं यन्त्रलाञ्छनलाञ्छितम् |

तत्कोणेषु भूबीजाक्षरन्यासः

भौममेतस्य कोणेषु विन्यसेद् बीजमुत्तमम् || २७-६ ||

शेषाद्यैरष्टभिर्नागैर्धार्यमाणं समन्ततः |

मण्डलप्राग्भागे शेषगुलिकयोर्न्यासः

प्राग्भागे मण्डलस्यास्य भीषणौ भीमलोचनौ || २७-७ ||

विलिखेच्छेषगुलिकौ लोकयन्तौ परस्परम् |

दक्षिणभागे वासुकिशङ्खयोः

वासुकिं शङ्खपालं च वीक्षमाणौ परस्परम् || २७-८ ||

दक्षिणस्यां दिशि तथा विन्यसेदस्य साधकः |

पश्चिमे तक्षकमहाम्बुजयोः

पश्चिमायां लिखेदेवं तौ तक्षकमहाम्बुजौ || २७-९ ||

उत्तरभागे कार्कोटकाम्बुजयोः

कार्कोटकं चाम्बुजं च लिखेदुत्तरतो मुने |
तस्य मध्ये महाज्वालामालावर्तविराजितम् || २७-१० ||

मध्ये वह्निमण्डलकल्पना

प्. २४३) कोणसट्कयुतं वह्निमण्डलं बीजसंयुतम् |

तन्मध्ये वायुमण्डलविन्यासः

समालिख्य च तन्मध्ये वायव्यं मण्डलं लिखेत् || २७-११ ||

वर्तुलं बिन्दुसंयुक्तं तद्बीजेन समन्वितम् |

तन्मध्ये दशारचक्रलेखनम्

तन्मध्ये चक्रमतुलं प्रोज्ज्वलन्नेमिमण्डलम् || २७-१२ ||

अरैर्दशभिराकीर्णं विन्यसेदरिमर्दनम् |

अरेषु सुदर्शननारसिंहमन्त्रन्यासः

मन्त्रं सौदर्शनस्यास्य नारसिंहस्य विन्यसेत् || २७-१३ ||

द्वाभ्यां द्वाभ्यां तु वर्णाभ्यामरेषु नवसु क्रमात् |
दशमे हनशब्दं तु विन्यसेदरकेऽस्य वै || २७-१४ ||

चक्रमध्ये अष्टदलपद्मलेखनम्

चक्रमध्ये न्यसेत् पद्मं दलैरष्टभिरन्वितम् |
कर्णिकाघटितं रम्यं केसरैरुपशोभितम् || २७-१५ ||

कर्णिकायां प्रणवन्यासः

तत्कर्णिकायां विलिखेत् तारं संसारतारकम् |

तत्रैवाभीष्टार्थसाध्यनाम्नोर्विलेखनम्

अभीष्टमर्थं साध्यस्य नामधेयमतः परम् || २७-१६ ||

एवं भूतेन धारकयन्त्रेण सकलार्थसिद्धिः

प्. २४४) तदेतत् परमं दिव्यं मङ्गलानां च मङ्गलम् |
पवित्राणां पवित्रं च चोरपीडानिवारणम् || २७-१७ ||

सर्वार्थसाधकं घोरं विश्ववन्द्यमनुत्तमम् |

यन्त्रेणानेनेन्द्रस्य शत्रुजयप्राप्तिः

पुरा देवेषु दैतेयैरभिभूतेषु वासवः || २७-१८ ||

बृहस्पतिं समाहूय प्रोवाचेदं वचस्तदा |
बाधन्ते नितरामस्मानिमे दैतेयदानवाः || २७-१९ ||

केनोपायेन भगवन् विजेष्यामो महासुरान् |
बलहानिः कथं वैषां भविता भगवन् वद || २७-२० ||

एवं मघवता प्रोक्तः प्रोवाचेदं बृहस्पतिः |
सौदर्शननृसिंहस्य यन्त्रस्य करणादिह || २७-२१ ||

नश्यन्ति शत्रवः सर्वे सुराणां बलसूदन |
इत्युक्त्वा स्थापयामास यन्त्रं मघवतः पुरे || २७-२२ ||

मणिविद्रुममुक्ताढ्यं सौवर्णममितप्रभम् |
ततः प्रभृति दैतेया नष्टश्रीका हतत्विषः || २७-२३ ||

पराजिता विद्रवन्ति दिशो नष्टनिकेतनाः |
तदेतदतिवीर्यं तु यन्त्रं सुरसुपूजितम् || २७-२४ ||

अस्यैव यन्त्रस्य पूर्वोक्तमहासुदर्शनयन्त्रधारकत्वम्

प्. २४५) तदेतेनैव यन्त्रेण यन्त्रं सौदर्शनं परम् |
धार्यते तत् सुरमुने विचित्रं विष्टरात्मना || २७-२५ ||

यन्त्रमेतन्मयाख्यातमेवं माहासुदर्शनम् |
धृतं यन्त्रेण वीर्यात्तु सुदर्शननृसिंहयोः || २७-२६ ||

राजन्वद्देशस्यैव यथोक्तयन्त्रभरणक्षमत्वम्

एतस्य तु विशिष्टस्य भरणे सैव भूः क्षमा |
यस्याः पालयिता राजा धार्मिको दृढविक्रमः || २७-२७ ||

देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजकः परमास्तिकः |

राज्ञो नित्यमेतदभ्यर्चनविधिः

एतदभ्यर्चयेद्राजा चक्राकारमतन्द्रितः || २७-२८ ||

पुरुषाकारमपि वा तथैवोभयतोमुखम् |

एतन्मन्त्रप्रदातुर्विशेषतः पूज्यत्वम्

एतन्मन्त्रप्रदातारं विशिष्टं पूजयेद् बुधः || २७-२९ ||

एतन्मन्त्रविधिना कर्षणादिप्रतिष्ठान्तकर्मविधिः

कर्षणादीनि कर्माणि प्रतिष्ठान्तान्यमुष्य तु |
एतन्मन्त्रोक्तमार्गेण कारयेन्नृपतिः स्वयम् || २७-३० ||

तन्त्रस्यास्य सात्त्वतादिभिरेकतन्त्रत्वम्

प्. २४६) सात्त्वतादिषु तन्त्रेषु विहितेनैव चाध्वना |
सुदर्शनस्य मन्त्रस्य नारसिंहस्य वा मुने || २७-३१ ||

कल्पप्रयुक्ता विधयः सर्वे चैतस्य संनिधौ |
भवन्ति सकलाश्चैतत्प्रभावेण प्रयोजिताः || २७-३२ ||

तस्माद्यथोक्तमार्गेण प्रतिष्ठाप्यैतदर्चयेत् |

राज्ञामेतदर्चनेन राज्यादिलाभः

राजा राज्यं जयं भूतिमायुरारोग्यमाप्नुयात् || २७-३३ ||

नित्यमर्चयतः फलविशेषः

नित्यमर्चयतो राज्ञः सप्तद्वीपवती मही |
समुद्रवसना चैषा विश्वा वश्या भविष्.यति || २७-३४ ||

होमार्थं प्रासादकुण्डयोर्निर्माणम्

प्रासादं लक्षणोपेतं विधाय परमासनम् |
तत्रैव कारयेत् कुण्डं मन्त्रस्यास्य यथाविधि || २७-३५ ||

साधकेन तत्र होमादिनिर्वर्तनम्

भूपतेर्यानि कर्माणि साधयंस्तानि साधकः |
मन्त्रेणानेन जुहुयादस्मिन् कुण्डे समाहितः || २७-३६ ||

वैकल्पिकप्रदेशान्तरविधिः

प्. २४७) अनेनैव तु मन्त्रेण राज्ञो रक्षाविधिर्यदि |
विष्णोरायतने रम्ये मण्डपे मण्डितेऽथवा || २७-३७ ||

कृत्वैतत् कुण्डमत्रैव राजाभ्यर्च्य महाधनैः |
एतन्मन्त्रप्रदातारं स्वकर्माण्येव कारयेत् || २७-३८ ||

पुनर्यन्त्रार्चनफलविशेषकथनम्

अनेन कृतकृत्यस्तु राजा राज्यमवाप्नुयात् |
नीरोगो निःसपत्नश्च दीर्घायुश्च भविष्यति || २७-३९ ||

नागैरनेकसाहस्रैरसंख्येयैश्च वाजिभिः |
स्यन्दनैर्नरवर्यैश्च पूर्णा तस्य पुरी भवेत् || २७-४० ||

यश्चैनमर्चयेद्राजा यन्त्रराजमनुत्तमम् |
सर्वमन्त्रविशिष्टत्वादर्चितास्तेन देवताः || २७-४१ ||

यदर्थं योऽर्चयेदेनमात्मार्थे यतते परम् |
सर्वेषामेव भूतानां राज्ञश्च कुरुते हितम् || २७-४२ ||

अस्मिन् मन्त्रे यन्त्रे च राज्ञामेवाधिकारः

अयं मन्त्रश्च यन्त्रं च राज्ञामेव विधीयते |
सर्वसाधारणार्थानि मन्त्रजातानि नारद || २७-४३ ||

प्. २४८) एतदभ्यर्चनपरा मन्त्रिणो यस्य भूपतेः |
अभिरक्षन्ति राजानमरिष्टमुखतोऽपि ते || २७-४४ ||

एतत्प्रणामादीनामपि तत्तत्फलसाधनत्वम्

एतत्प्रणामेन समर्चनेन
संकीर्तनेन स्मरणेन वाऽपि |
संतोषयेत् संततमस्य सर्वं
मनीषितं हस्तगतं प्रपश्येत् || २७-४५ ||

अध्यायार्थनिगमनम्

इति निगदितमेतद्यन्त्ररूपं समन्त्रं
सकलदुरितभेदव्यापृतं संश्रितानाम् |
तदिह कृतविधेयो भूपतिः पूर्णकामो
भुवनतलमशेषं प्राप्नुयाच्चक्रवर्ती || २७-४६ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
धारकयन्त्रनिरूपणं नाम सप्तविंशोऽध्यायः || २७ ||

आदितः श्लोकाः १६११



भगवदाराधनविधिनिरूपणं नाम 
अष्टाविंशोऽध्यायः

ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् |
सुदर्शनस्य तद्दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि ||

आराधनविधिनिरूपणारम्भः

अहिर्बुध्न्यः �

आराधनविधिं वक्ष्ये समासेनैव नारद |
आयुरारोग्यविजयभूप्रदं धनधान्यदम् || २८-१ ||

तस्यैहिकामुष्मिकफलसाधनत्वम्

पुत्रपश्वन्नकामानां तत्तत्साधनमुत्तमम् |
भुक्तिमुक्तिप्रदं शान्तं पराभिभवकारणम् || २८-२ ||

तत्रादौ स्नानविधिः

तीर्थं गत्वा शुचौ देशे मृदमादाय मन्त्रतः |
द्विधा कृत्वैकभागेन कुर्याद् देहस्य शोधनम् || २८-३ ||

स्नात्वाचम्य गृहीत्वान्यं मृद्भागं विन्यसेत् त्रिधा |
वामे पाणौ दिशाबन्धं विदध्यादेकभागतः || २८-४ ||

गात्रालेपं ततः कुर्यादन्येनांशेन नारद |
प्. २५०) संकल्पयेत् तृतीयांशं तीर्थपीठमतःपरम् || २८-५ ||

गङ्गां तत्र स्मरेद्विष्णोर्वामपादविनिःसृताम् |
अर्घ्यमस्यै निवेद्याथ ततो हृत्वा जलाञ्जलिम् || २८-६ ||

स्वमूर्ध्नि सिञ्चेत् त्रिस्तावत् सप्तकृवोऽभिमन्त्रितम् |
निमग्नस्तत्र देवस्य पादाब्जन्यस्तमस्तकः || २८-७ ||

यथाशक्ति जपेन्मन्त्रं तस्य ध्यानपरायणः |
तत उत्तीर्य चाचम्य धृत्वा वस्त्रोत्तरीयके || २८-८ ||

धृतोर्ध्वपुण्ड्रः स्वाचान्तो देवादीनच्युतात्मकान् |
ध्यात्वा संतर्पयेदन्यदाह्निकं विधिवच्चरेत् || २८-९ ||

यागभूमिमथागम्य क्षालिताङ्घ्रिकरो वशी |

आराधनोपक्रमः

आचम्य वाग्यतो भूत्वा प्रारभेत समर्चनम् || २८-१० ||

चतुर्द्वारयुतं रम्यं गत्वा शरणमात्मवान् |
द्वाःस्थानशेषानभ्यर्च्य ततो मण्डपमाश्रयेत् || २८-११ ||

मण्डपवर्णनम्

तुङ्गं मङ्गलसंयुक्तं मणिकुट्टिमभूषितम् |
सौवर्णैर्बहुभिः स्तम्भैर्मणिविद्रुमभूषितैः || २८-१२ ||

उपेतं दीपिकाजालैर्जातरूपमयैर्वृतम् |
प्. २५१) विचित्राभिः पताकाभिस्तोरणैरुपशोभितम् || २८-१३ ||

मणिकिङ्किणिजालैश्च वितानैः क्षौमकल्पितैः |
विराजमानं सर्वत्र मणिपीठविराजितम् || २८-१४ ||

तत्र वेदिकानिर्माणम्

तस्य मण्डपरत्नस्य मध्ये परमभास्वराम् |
पद्मरागमयैः स्तम्भैश्चतुर्भिरुपशोभिताम् || २८-१५ ||

मुक्तामयवितानेन युक्तां रत्निचतुष्किकाम् |
वैडूर्यघटितोत्तुङ्गवेदिकां दीपिकायुताम् || २८-१६ ||

एवं कर्तुमशक्तश्चेदेवं ध्यायीत पूजकः |

तत्र सपरिवारभगवद्ध्यानम्

एवं चतुष्किकामध्ये चक्राब्जमयविष्टरे || २८-१७ ||

आधारशक्तिकमठानन्तधर्मादिधारिते |
पद्मे सोमरविज्योतिःसत्त्वादिपरिवारिते || २८-१८ ||

एवमुक्तप्रकारेण परिवारैर्निषेवितम् |
वेदैर्मन्त्रैस्तथा शस्त्रैरस्त्रैः शक्तिभिरावृतम् || २८-१९ ||

ध्यायेत् तदासने देवं समासीनः समासने |

भगवत्प्रार्थना

अर्चयामि त्वदीयोऽहं त्वद्दत्तैरौपचारिकैः || २८-२० ||

प्. २५२) सांस्पर्शिकैरिति ब्रूयाद् देवमाभ्यवहारिकैः |

भूतशुद्धिक्रमः

संहरेद् देहतत्त्वानि प्रतिसंचरवर्त्मना || २८-२१ ||

ततः स्थूलमिदं देहं शोषयित्वाथ संदहेत् |
प्राणायामेन चाद्येन मन्त्रं नाभ्यां तु विन्यसेत् || २८-२२ ||

तदुद्भूतेन नादेन सुषुम्नामध्यवर्तिना |
वायुमण्डलमभ्येत्य तदुत्थेनैव वायुना || २८-२३ ||

संशोषयेदिमं देहं स्थूलं सुरमुने ततः |
प्राणायामद्वितीयेन हृदये विन्यसेन्मनुम् || २८-२४ ||

मन्त्रोत्थेनाग्निना देहं दहेन्मण्डलवर्तिना |
तृतीयेन स्वमात्मानं प्राणायामेन देशिकः || २८-२५ ||

अधो निवेशयन् विष्णोर्वामपादाम्बुजस्य वै |
स्वं तदङ्गुष्ठनिष्ठ्यूतपीयूषाप्लावितं स्मरेत् || २८-२६ ||

पञ्चौपनिषदैर्मन्त्रैस्ततः संजातविग्रहः |
न्यस्ताङ्गो मन्त्रविन्मन्त्रैश्चिन्तयित्वा सुदर्शनम् || २८-२७ ||

आवाह्य ब्रह्मरन्ध्रेण हृत्पद्मे सूर्यमण्डलात् |
प्रारभेत ततः पूजां करन्यासं विधाय वै || २८-२८ ||

हृद्यागं प्रथमं कुर्यान्नियतेन्द्रियमानसः |

पात्रादिस्थापनम्

प्. २५३) आत्मनो दक्षिणे पार्श्वे वासितैः पावनैर्जलैः || २८-२९ ||

पूरितं स्थापयेत् पात्रं मूलमन्त्रेण मन्त्रितम् |
वामपार्श्वे तथा सर्वं विन्यसेत् साधनान्तरम् || २८-३० ||

ततो विस्तीर्य पुरतः शाटिकामतिनिर्मलाम् |
तस्यामाग्नेयदिग्भागे विन्यसेदर्घ्यपात्रकम् || २८-३१ ||

पाद्यपात्रमथो न्यस्येत् कोणे दक्षिणपश्चिमे |
पात्रमाचमनीयस्य विन्यसेत् पश्चिमोत्तरे || २८-३२ ||

स्नानीयपात्रं दिग्भागे विन्यसेच्छांकरे ततः |

अर्घ्यादिषु प्रक्षेप्यद्रव्याणि

सिद्धार्थमक्षतं चैव कुशाग्रं तिलमेव च || २८-३३ ||

यवं गन्धं फलं पुष्पमष्टाङ्गं चार्घ्यमुच्यते |
दूर्वा च विष्णुपर्णी च श्यामाकं पद्ममेव च || २८-३४ ||

पाद्यद्रव्याणि चत्वारि सोदकानि प्रकल्पयेत् |
लवङ्गजातीतक्कोलद्रव्याण्याचमनीयके || २८-३५ ||

सिद्धार्थकादि स्नानीये पूर्ववत् कल्पयेद् बुधः |

प्. २५४)		तत्र मन्त्रासनं प्रथनम्

अर्घ्यं संकल्पयामीति स्पृशेज्जप्त्वार्घ्यमादितः || २८-३६ ||

पाद्यपात्रादिकेष्वेवं ब्रूयात् सुरमुने क्रमात् |
गन्धतोयेन संपूर्य पात्राण्येतानि सर्वशः || २८-३७ ||

अर्घ्यात् किंचित् समुद्धृत्य जलं पात्रान्तरेण तु |
देवस्य दक्षिणे पाणौ मूलमन्त्रेण विन्यसेत् || २८-३८ ||

पुष्पं दत्त्वाथ पाद्येन पादौ देवस्य सेचयेत् |
वस्त्रेण मार्जयित्वाथ दद्यादाचमनीयकम् || २८-३९ ||

अर्घ्यादिदत्तशिष्टानि क्षिपेत् पात्रान्तरे तदा |
चन्दनं माल्यदानं च धूपं दीपं दिशेत् ततः || २८-४० ||

पुनराचमनीयं च मुखवासमतः परम् |
ताम्बूलं च निवेद्याथ प्रणम्यात्मनिवेदनम् || २८-४१ ||

स्नानासनं द्वितीयम्

विधाय स्नानपीठं तु गन्धपुष्पादिनार्चयेत् |
विज्ञाप्य पादुके दत्त्वा देवे स्नानासनं गते || २८-४२ ||

वस्त्रभूषणमाल्यानि व्यपनीय ततः परम् |
स्नानार्थं शाटिकां दद्यात् पाद्यमाचमनीयकम् || २८-४३ ||

पादपीठप्रदानं च दन्तकाष्ठं दिशेत् ततः |
प्. २५५) जिह्वानिर्लेखनं चैव मुखशोधमथो दिशेत् || २८-४४ ||

पुनराचमनीयं च तथादर्शोपदर्शनम् |
पुनस्ताम्बूलदानं च तैलाभ्यङ्गमतः परम् || २८-४५ ||

उद्वर्तनविधानं च दानमामलकस्य च |
तोयदानं ततः कुर्यात् कङ्कतप्लोतमेव च || २८-४६ ||

ततो विदद्याद् देवस्य देहशोधनशाटिकाम् |
हरिद्रालेपनं कुर्यात् प्रक्षालनमतः परम् || २८-४७ ||

वस्त्रोत्तरीयके दद्यादुपवीतं तथैव च |
पाद्याचमनके कुर्याद् विचित्रं चन्दनं तथा || २८-४८ ||

गन्धं पुष्पं तथा धूपं दीपमाचमनं तथा |
नृत्तवादित्रगीतादिसर्वमङ्गलसंयुतम् || २८-४९ ||

अभिषेकं ततः कुर्यान्नीराजनविधिं ततः |
प्लोतवस्त्रोत्तरीये च उपवीतमतः परम् || २८-५० ||

तत आचमनीयं च दत्त्वा देवाय देशिकः |

तृतीयमलंकारासनम्

अलंकारासनं पश्चादभ्यर्च्य प्रोक्षणादिना || २८-५१ ||

विज्ञाप्य पादुके दत्त्वा देवे विष्टरमाश्रिते |
अर्घ्यादीन्यथ पात्राणि पूर्ववत् कल्पयेत् ततः || २८-५२ ||

अर्घ्यं पाद्यं ततो दद्यात् तत आचमनीयकम् |
प्. २५६) गन्धवच्चन्दनाद्यैश्च द्रव्यैश्चार्घ्यादिकं चरेत् || २८-५३ 
||

ततश्चित्राणि वासांसि प्रयच्छेद् भूषणानि च |
यज्ञोपवीतदानं च तत आचमनीयकम् || २८-५४ ||

गन्धपुष्पप्रदानं चाप्यादर्शस्य प्रदर्शनम् |
धूपदीपौ तथा दद्यात् पुनराचमनीयकम् || २८-५५ ||

ततः स्तोत्रं जपेच्छत्रचामराणां प्रदर्शनम् |
दर्शनं वाहनानां च ततः शङ्खरवं तथा || २८-५६ ||

वीणाकाहलभेर्यादिनिनादश्रावनं तथा |
नृत्तवादित्रगीताद्यैरर्चयेन्मन्त्रतस्ततः || २८-५७ ||

मूलमन्त्रेण दद्यात्तु पुष्पं देवाय देशिकः |
पुष्पाञ्जलिं प्रतिदिशं प्रदक्षिणपुरःसरम् || २८-५८ ||

दत्त्वा पुनः प्रणम्याथ स्तोत्रैर्देवं स्तुवीत वै |
स्वमात्मानं भगवते किंकरत्वाय वेदयेत् || २८-५९ ||

ततो ध्यात्वा जपेन्मन्त्रं यथाशक्ति समाहितः |
आचार्यं गन्धपुष्पाद्यैः समभ्यर्च्य मुने ततः || २८-६० ||

सर्वभोगैस्तु संपूर्णान् मन्त्रांस्तस्मै निवेदयेत् |
मुखवासं ततो दद्यात् ताम्बूलं चार्घ्यमेव च || २८-६१ ||

चतुर्थं भोज्यासनम्

भोज्यासनमथाभ्यर्च्य देवं विज्ञाप्य पादुके |
दद्यात् तत्रोपविष्टेऽस्मिन् पाद्यमाचमनं ततः || २८-६२ ||

प्. २५७) अर्हणं च ततः कृत्वा दध्याज्यक्षीरमाक्षिकान् |
गन्धं च पात्रे निक्षिप्य शोषणादिकमाचरेत् || २८-६३ ||

संप्रोक्ष्यार्घ्यजलेनैव मधुपर्कमथो दिशेत् |
ततो दद्यात् सुवर्णं च गां च रत्नानि पूजकः || २८-६४ ||

हविर्निवेदनम्

सुसंस्कृतान्नमाज्यं च दधिक्षीरमधूनि च |
मूलानि मोदकान् स्निग्धान् व्यञ्जनानि फलानि च || २८-६५ ||

यानि कालोपपन्नानि शुचीनि गुणवन्ति च |
स्वादिष्ठानि प्रभूतानि हृद्यान्यन्यानि यानि च || २८-६६ ||

विशोध्य शोषणाद्यैस्तु संप्रोक्ष्यार्घ्यजलेन तु |
विधाय रक्षामस्त्रेण हविरर्हणपूर्वकम् || २८-६७ ||

मुद्रां तु सुरभिं कृत्वा देवायैतन्निवेदयेत् |
अनुवासं ततो दद्याद् दर्पणं च ततः परम् || २८-६८ ||

दद्यादाचमनीयं च हस्तमार्जनचन्दनम् |
मुखवासं च ताम्बूलं प्रदायास्मै प्रणम्य च || २८-६९ ||

पुनर्मन्त्रासनं पञ्चमम्

अथ मन्त्रासनं न्यस्य कूर्चेन परिमृज्य च |
गन्धपुष्पादिनाभ्यर्च्य दद्याद् विज्ञाप्य पादुके || २८-७० ||

तथाधिरूढे देवेशे माल्यादिकमपोह्य तु |
पाद्याचमनके दत्त्वा ततो धूपं निवेदयेत् || २८-७१ ||

प्. २५८) स्वादिष्ठानि फलान्यस्मै दद्यात् ताम्बूलमेव च |
गीतवादित्रनृत्ताद्यैर्देवमभ्यर्चयेत् ततः || २८-७२ ||

प्रदक्षिणं विधायास्मै प्रणमेतद् दण्डवत् ततः |

षष्ठं पर्यङ्कासनम्

अथ पर्यङ्कमभ्यर्च्य देवं विज्ञापयेत् ततः || २८-७३ ||

ततः पादूप्रदानेन देवे पर्यङ्कमास्थिते |
पाद्यमाचमनीयं च पुनर्दत्त्वा समाहितः || २८-७४ ||

माल्यभूषणकादीनि व्यपनीय महामते |
शयनोचितमाल्यानि भूषणान्यंशुकानि च || २८-७५ ||

सुखस्पर्शानि चान्यानि दद्याद्यज्ञोपवीतकम् |
दद्यादाचमनीयं च गन्धं पुष्पमथो दिशेत् || २८-७६ ||

मुखवासं च ताम्बूलं दत्त्वा स्तोत्रः स्तुवीत तम् |
अष्टाङ्गेन प्रणामेन प्रणम्य शरणं व्रजेत् || २८-७७ ||

प्रदक्षिणसमेतेन देवं योगासनस्थितम् |
मनोबुद्ध्यभिमानेन सह न्यस्य धरातले || २८-७८ ||

कूर्मवच्चतुरः पादाञ्छिरस्तत्रैव पञ्चमम् |

दास्यप्रार्थना

अज्ञानादथवा ज्ञानादशुभं यत् कृतं मया || २८-७९ ||

प्. २५९) क्षन्तुमर्हसि तत् सर्वं दास्येन च गृहाण माम् |
एवमाराधनं कुर्यादुभयत्र मुखे हरिम् || २८-८० ||

सुदर्शनं नृसिंहं च विष्णुरूपं सुदर्शनम् |

एवमनुष्ठितस्याराधनस्य मोक्षसाधनत्वम्

समाराधयतस्त्वेवमेकाहमपि नारद || २८-८१ ||

मुक्तिः करे स्थिता तस्य सर्वे कामाश्च किं पुनः |

आनुषङ्गिकफलसाधनत्वं कैमुतिकम्

अनेन लोकपालाश्च सर्वे देवगणास्तथा || २८-८२ ||

सिद्धगन्धर्वयक्षाश्च नागाश्चाप्सरसां गणाः |
सर्वे वश्या भवन्तीह किं पुनर्भुवि मानवाः || २८-८३ ||

भूतप्रेतपिशाचाश्च कुश्माण्डाश्च विनायकाः |
प्रेष्यास्तस्य भविष्यन्ति साधकस्य महात्मनः || २८-८४ ||

परिवाराध्यर्चनविधिः

तथास्य परिवाराणां देवानां शक्तियोषिताम् |
मन्त्राणामस्त्रशस्त्राणां स्वैः स्वैर्नामभिरर्चनम् |
नमोऽन्तैरुपचारैश्च कुर्यात् षोडशभिः क्रमात् || २८-८५ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
भगवदाराधनविधिनिरूपणं 
नामाष्टाविंशोऽध्यायः || २८ ||

आदितः श्लोकाः १६९६



काम्याराधनविधिनिरूपणं नाम एकोनत्रिंशोऽध्यायः

ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् |
सुदर्शनस्य तद्दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि ||

भगवदाराधनस्यानुषङ्गिकफलसाधनत्वकथंताप्रश्नः

नारदः �

एतदाराधनैः कस्य कथं देवादयः सुराः |
अन्ये चोक्ता वशं यान्ति तन्मे ब्रूहि यथातथम् || २९-१ ||

तत्प्रतिवचनारम्भः

अहिर्बुध्न्यः �

क्षत्रियस्य विशेषेण जयार्थित्वान्महामुने |
येनार्चनविशेषेण विश्वे वश्या भवन्ति हि || २९-२ ||

शृणुष्व तं समासेन कथयामि यथातथम् |

तत्तदाराधनविशेषाणां तत्तद्दिग्विजयसाधनत्वम्

यदीच्छेद्विजयं दिक्षु सर्वासु च महीपतिः || २९-३ ||

आराधनविशेषैस्तु तत्तद्विजयमाप्नुयात् |

तत्र प्राचीदिग्विषये

नृपेभ्यो विजयाकाङ्क्षी प्राच्येभ्यश्चेन्महीपतिः || २९-४ ||

प्. २६१) आराधयेद्विशिष्टैस्तु द्रव्यैर्देवं सुदर्शनम् |
सितपुष्पैः सितैर्वस्त्रैरङ्गरागैः सितैरपि || २९-५ ||

शाल्योदनैश्च दध्याढ्यैरर्चयित्वा सुदर्शनम् |
मण्डपे मण्डिते शुद्धे पूर्वोक्ते देवसंनिधौ || २९-६ ||

प्रासादलक्षणे कुण्डे चतुष्कोणपरिस्तृते |
तत्र वह्निमथादाय काष्ठैः प्रज्वाल्य बैल्वकैः || २९-७ ||

आसीनः प्राङ्मुखो भूत्वा शुचिस्तत्र समाहितः |
तस्मिन् फलानि बैल्वानि सर्पिःसिक्तानि नारद || २९-८ ||

नियुतं मूलमन्त्रेण जुहुयाज्ज्वलितेऽनले |
होमैरेभिः समुद्रान्ता प्राची वश्या भवेन्मही || २९-९ ||

फलानां कोटिहोमेन बैल्वानां वशमेष्यति |
प्लक्षद्वीपस्य देशस्तु प्राच्यः सहमहीपतिः || २९-१० ||

कोटिद्वयेन चैतेषां शाल्मलो वशमेष्यति |
देशः प्राच्यः सभूपालः स्वदेश इव नारद || २९-११ ||

कुशः क्रौञ्चस्तथा शाकः पुष्करद्वीपसंज्ञितः |
एकद्वित्रिचतुःपञ्चषट्कैः प्राच्याः क्रमेण वै || २९-१२ ||

कोटीनां फलहोमानां वशं यास्यन्ति भूपतेः |
द्वीपानामपि चैतेषां प्राची माघवती पुरी || २९-१३ ||

दशकोट्या तु होमानां वशं यास्यति सा ध्रुवम् |
प्. २६२) पालनार्थं तु लोकानामेकेनांशेन वासवः || २९-१४ ||

तत्रैव वर्तते सोऽपि साहाययं तस्य यास्यति |
स्त्रीभिरन्नैश्च पानैश्च वाजिभिः परमैर्गजैः || २९-१५ ||

यथा स्वस्मिन् पुरे राजा विहरत्यविशङ्कया |
चिन्तितोपनतैरेव तैर्द्रव्यै रंस्यते नृपः || २९-१६ ||

अस्य प्रभावतः सर्वे विष्टब्धाः सर्वसागराः |
गन्तुं योग्या भविष्यन्ति स्यन्दनेन यथा स्थली || २९-१७ ||

हारं च वासवस्तस्य चक्रवर्तित्वलक्षणम् |
सर्वरत्नमयं दिव्यमुपनेष्यति च स्वयम् || २९-१८ ||

दक्षिणदिग्विषये

दक्षिणाशाजयाशा चेदजनिष्ट महीपतेः |
पूर्वोक्ते मण्डपे देवं दक्षिणाभिमुखं नयेत् || २९-१९ ||

रक्तमाल्याम्बरधरं रक्तचन्दनरञ्जितम् |
रक्ताम्बरधरं देवमभ्यर्च्योक्तेन वर्त्मना || २९-२० ||

गुडौदनं हविस्तस्मै निवेद्य तिलमिश्रितम् |
अर्धचन्द्रोपमं कुण्डं कृत्वा प्रासादलक्षणम् || २९-२१ ||

कुशैः पुष्पैश्च लाजैश्च परिष्कृतमविक्षतम् |
दक्षिणाभिमुखस्तत्र समासीनोऽग्रतो विभोः || २९-२२ ||

प्. २६३) मन्त्रेण वह्निमादाय काष्ठैः प्रज्वाल्य खादिरैः |
पद्मानां चैव रक्तानां नियुतैर्होममाचरेत् || २९-२३ ||

ततः सा दक्षिणा पृथ्वी सागरान्ता वशा भवेत् |
सोपहाराश्च राजानस्तत्रत्या द्वारि वारिताः || २९-२४ ||

प्रतीक्षमाणाः स्थास्यन्ति कालं तस्य महात्मनः |
ततो दक्षिणदिग्भागे षट्सु द्वीपेषु संमताः || २९-२५ ||

एकद्वित्रिचतुःपञ्चषड्भिर्वश्याः सभूभुजः |
रक्तपद्माहुतीनां च कोटीनां तु यथाक्रमम् || २९-२६ ||

एषा दक्षिणतो रम्या याम्या संयमिनी पुरी |
सा रक्तपद्महोमानां दशकोट्या वशा भवेत् || २९-२७ ||

यमोऽपि तस्य भावेन प्रसन्नः प्रीतमानसः |
राज्ञो मनीषितं यत् तन्नान्यथा वर्तयिष्यति || २९-२८ ||

अकालमरणं किंचित् तद्देशे न भविष्यति |
ये पुर्यां संयमिन्यां च यमस्य वशवर्तिनः || २९-२९ ||

ते सर्वे तस्य वशगा भविष्यन्ति न संशयः |
दिव्ये रक्ताङ्गदे रम्ये सार्वभौमत्वलक्षणे || २९-३० ||

यमस्तु स्वयमादाय प्रीतस्तस्मै प्रयच्छति |

पश्चिमदिग्विषये

प्. २६४) पश्चिमाशां प्रति यदा जिगीषुर्नृपतिस्तदा || २९-३१ ||

मण्डपेऽलंकृते देवं पश्चिमाभिमुखं नयेत् |
चित्रमालाधरं चित्रैरंशुकैः समलंकृतम् || २९-३२ ||

चित्राङ्गरागैश्चित्राभिर्भूषाभिरुपशोभितम् |
मध्वोदनं हविः कृत्वा देवायैतन्निवेदयेत् || २९-३३ ||

पद्मोपमानं प्रासादं कुण्डं कृत्वा स्वलंकृतम् |
तत्राधायाग्निमासित्वा देवस्य पुरतो वशी || २९-३४ ||

काष्ठैः शमीमयैरग्निं प्रज्वाल्याथ समाहितः |
मध्वक्तैः करवीरैस्तु नियुतं जुहुयान्मनुम् || २९-३५ ||

ततः ससागरा पृथ्वी जम्बूद्वीपस्य पश्चिमा |
वर्तिष्यते वशे तस्य राज्ञः सनृपतिस्तदा || २९-३६ ||

करवीराहुतीनां च कोट्या कोटिद्वयेन च |
कोटित्रयचतुःपञ्चसट्कैस्ते च यथाक्रमम् || २९-३७ ||

सड् द्वीपखण्डाः पाश्चात्त्या वशं यास्यन्ति भूपतेः |
सुखाख्या वारुणी रम्या पुरी परमभास्वरा || २९-३८ ||

सदा संनिहितैर्भोज्यैर्लेह्यैः पेयैश्च पूरिता |
दिव्यपादपसंयुक्तैर्नन्दनैरुपशोभिता || २९-३९ ||

प्. २६५) सदोत्फुल्लाम्बुजाढ्याभिः सरसीभिः परिष्कृता |
आक्रीडपर्वतैर्युक्ता नानारत्नविभूषितैः || २९-४० ||

प्रासादैर्मण्डपैस्तुङ्गैर्मण्डिता सा हिरण्मयैः |
एवं विधा पुरी तस्य राज्ञो भोग्या भविष्यति || २९-४१ ||

वरुणोऽपि स्वयं छत्रं मणिविद्रुमभूषितम् |
मुक्तादामभिराकीर्णममृतस्यन्दि वन्दितम् || २९-४२ ||

चिह्नं तच्चक्रवर्तीनां राज्ञे प्रीतः प्रदास्यति |

उत्तरदिग्विषये

उदीचीं दिशमुद्युक्तो जेतुं यदि महीपतिः || २९-४३ ||

चक्राब्जविष्टरे देवमुत्तराभिमुखं नयेत् |
पीताम्बराणि बिभ्राणं पीतपुष्पैरलंकृतम् || २९-४४ ||

विद्रुमाभरणैर्युक्तं कुङ्कुमक्षोदरञ्जितम् |
घृतौदनं हविः कृत्वा तेनाभ्यर्च्य सुदर्शनम् || २९-४५ ||

कुर्यात् तस्याग्रतः कुण्डं वृत्तप्रासादलक्षणम् |
उदङ्मुखोऽग्निमाधाय कुण्डे मण्डपसंश्रिते || २९-४६ ||

काष्ठैरौदुम्बरैर्वह्निं प्रज्वाल्य ज्वलितेऽनले |
नन्द्यावर्तप्रसूनैस्तु नियुतं जुहुयात् पुरः || २९-४७ ||

तेनेदं भारतं वर्षं काञ्चनाचलसंयुतम् |
प्. २६६) सराजकं तस्य वशे भविष्यति न संशयः || २९-४८ ||

लक्षद्वयेन होमानां वर्षं किंपुरुषाह्वयम् |
सभूपं भूपतेस्तस्य वशमेष्यत्यसंशयम् || २९-४९ ||

लक्षत्रयेण वश्यं स्याद्धरिवर्षं सराजकम् |
होमलक्षचतुष्केण भद्राश्वं वशमेष्यति || २९-५० ||

पञ्चषट्सप्तभिर्होमलक्षाणां पृथिवीपतेः |
इलावृतं केतुमालं रम्यकं च वशे भवेत् || २९-५१ ||

हिरण्मये मेरुवर्षे अष्टाभिर्नवभिस्तथा |
वशे भविष्यतो होमलक्षाणां समहीश्वरे || २९-५२ ||

षण्णां प्लक्षमुखानां तु द्वीपानां भोगभूमयः |
उक्तसंख्यायुतैर्होमैर्वशमेष्यन्ति नारद || २९-५३ ||

सर्वेषां द्वीपवर्षाणामुत्तरत्र पुरी वरा |
विभावरीति विख्याता सोमस्य परमाद्भुता || २९-५४ ||

दशकोट्या वशे तस्य होमानां सा भविष्यति |
ये तस्यां देवतावर्गाः सोमस्य वशवर्तिनः || २९-५५ ||

ते सर्वे भूपतेस्तस्य वर्तिष्यन्ते वशे मुने |
तस्य प्रभावतः सोमः स्वयमादाय चामरे || २९-५६ ||

स्वज्योत्स्नासंचयप्रख्ये रत्ननालसमन्विते |
विश्वाधिराज्यचिह्ने ते शुभ्रे शीतलदर्शने || २९-५७ ||

प्. २६७) प्रीतः प्रदास्यति श्रीमानस्मै विस्मितकर्मणे |

विदिशां विषये

महादिशां जयात् सिद्धो विदिशां वशिनो जयः || २९-५८ ||

उपहारान् प्रदास्यन्ति तत्तद्दिक्पालकाः परे |

ऊर्ध्वलोकस्य विषये

ऊर्ध्वलोकजयोद्योगो यद्यवर्तिष्ट भूपतेः || २९-५९ ||

देवं मण्डपरत्ने तु प्राङ्मुखासनमर्हयेत् |
गन्धवन्माल्यसंवीतं मुक्ताभूषणभूषितम् || २९-६० ||

दिव्यचन्दनलिप्ताङ्गं क्षौमैः कल्पितवाससम् |
एवमभ्यर्च्य विधिना पायसं खण्डसंमितम् || २९-६१ ||

आज्याढ्यं हविरावेद्य सर्वपक्वफलान्वितम् |
प्रासादकुण्डमष्टाश्रं सर्वमङ्गलसंयुतम् || २९-६२ ||

कारयित्वास्त्रमन्त्रेण वह्निमादाय मन्त्रवित् |
कृष्णागुरुमयैः काष्ठैर्ज्वलयेज्जातवेदसम् || २९-६३ ||

तत्राज्यहोमं कुर्याद्वै शतकोटिसमन्वितम् |
अन्तरिक्षं ततस्तेन होमेन वशमेष्यति || २९-६४ ||

तल्लोकवासिनः सर्वे सिद्धगन्धर्वकिंनराः |
यक्षाः किंपुरुषाश्चैव चारणाः साङ्गनागणाः || २९-६५ ||

प्. २६८) वीणावेणुमृदङ्गैश्च वाद्यैस्तालैश्च सर्वशः |
तस्यापदानचरितगर्भा भोगवलीः पराः || २९-६६ ||

गायन्तः परिवार्यैनं हर्षयिष्यन्ति भूपतिम् |
कोटिकोट्या तु होमानां स्वर्गो वश्यो भविष्यति || २९-६७ ||

तत्र देवैर्महेन्द्रोऽपि देव्या शच्या समन्वितः |
आरुह्यैरावतं नागमप्सराणां गणैः सह || २९-६८ ||

तमभ्येत्य महात्मानमवरुह्य मुदान्वितः |
मणिपीठं समारोप्य वाचयित्वा च मङ्गलम् || २९-६९ ||

नृत्तैर्गीतैश्च वाद्यैश्च दिव्यदुन्दुभिनिस्वनैः |
शङ्खकाहलनादैश्च सह तीर्थाहृतैर्जलैः |
वासवश्चक्रवर्तित्वे राजानमभिषेक्ष्यति || २९-७० ||

मणिमुकुटमथास्मै वारणं दिव्यमेकं
हयमनिलसमानं पुष्पकाभं विमानम् |
सरसिजपरिकॢप्तां काञ्चनीं दिव्यमाला-
मपि च हरुषजुष्टो दास्यति स्वात्मसाम्यम् || २९-७१ ||

हयमेधशतेन याजयित्वा
नृपतिं सर्वमहीपतिं विधाय |
शतमप्सरसः प्रदाय तस्मै
त्रिदिवं यास्यति वृत्रहा सदेवः || २९-७२ ||

नागलोकस्य विषये

प्. २६९) नागलोकेषु जाता चेज्जिगीषा चक्रवर्तिनः |
पद्मरागमयैर्दिव्यैर्भूषणैरुपशोभितम् || २९-७३ ||

रक्तचन्दनलिप्ताङ्गं देवं पद्मैः समर्चयेत् |
पिष्टौदनं गुडाढ्यं च हविस्तस्मै निवेद्य च || २९-७४ ||

प्रासादलक्षणे कुण्डे षट्कोणे ज्वलितानले |
अपूपानां तु कोटीनां कोट्या होमं समाचरेत् || २९-७५ ||

तेन तक्षकमुख्यानां नागानां परमा पुरी |
वश्या भवेद्भोगवती स्वपुरीवास्य भूपतेः || २९-७६ ||

तस्य प्रभावमवलोक्य स नागराजो
रत्नानि भास्वरतराणि महान्ति भान्ति |
द्वे कुण्डले मणिमये च सहाङ्गनाभि-
रादाय सत्यमुपयास्यति सार्वभौमम् || २९-७७ ||

सामान्यपरिभाषा

उक्तानामप्यनुक्तानां शृणु नारद लक्षणम् |
सामान्यं येन सिद्धिः स्यादीप्सितार्थस्य मन्त्रिणः || २९-७८ ||

एकद्वित्रिचतुःपञ्चषट्सप्ताष्टनवात्मकाः |
प्. २७०) विहारास्त्रिचतुःपञ्च समुखान्तायतोच्छ्रिताः || २९-७९ ||

दिग्विदिक्षु तथा मध्ये नवकाः परिकीर्तिताः |
दिक्षु मध्ये तथा पञ्च शेषाः प्राङ्मुखपङ्क्तयः || २९-८० ||

एकद्व्यादियुगाश्चैव शान्तिपुष्ट्योः प्रकीर्तिताः |
एकत्र्याद्ययुजश्चैव क्षुद्रेषु नवकं विना || २९-८१ ||

पलाशौदुम्बराश्वत्थखदिराद्याश्च यज्ञियाः |
दूर्वाद्याश्च तिलाद्याश्च प्रशस्ताः शुभकर्मणि || २९-८२ ||

कारस्करादयः क्षुद्रे कटुबीजादयस्तथा |
सहस्राद्या लक्षमध्याः कोट्यन्ता होमजातयः || २९-८३ ||

एको द्वौ बहवो वापि यथर्द्ध्या ऋत्विजः स्मृताः |
एकस्मिन् वह्निकुण्डे चेज्जुहुयुः प्रागुदङ्मुखाः || २९-८४ ||

वासुदेवालयोद्यानमन्दिरेषु शुभा क्रिया |
अशुभा तु श्मशानादावथ कालविधिक्रमः || २९-८५ ||

युक्षु कुर्याद् दिनर्क्षेषु शुभामन्यामथान्यथा |
व्यस्तैरथ समस्तैर्वा यद्वा कामविकल्पितैः || २९-८६ ||

समिदाज्यादिभिर्लक्षकोटिहोमादयः स्मृताः |
एवमभ्यूह्य कुर्वीत मन्त्रेणेष्टस्य साधनम् || २९-८७ ||

प्. २७१) अनुक्तमिव यत् किंचित् तान् स्वगृह्योक्तमाचरेत् |
अपूर्वो वा भवेद्धोमो नाघारादिसमन्वितः || २९-८८ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
काम्याराधनविधिनिरूपणं नामैकोनत्रिंशोऽध्यायः || २९ ||

आदितः श्लोकाः १७८४



अस्त्राणां जन्मनामनिरूपणं नाम त्रिंशोऽध्यायः

ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् |
सुदर्शनस्य तद्दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि ||

ब्राह्माद्यस्त्राणां देवपरिवारत्वकथंताप्रश्नः

नारदः �

कथं ब्रह्मास्त्रमुख्यानां महतां शक्तिशालिनाम् |
अस्त्राणामप्रमेयाणां देवस्य परिवारता || ३०-१ ||

तेषां जन्मनामप्रश्नः

कस्मादेतानि जातानि महास्त्राणि महेश्वर |
अमीषां कानि नामानि तन्ममाचक्ष्व पृच्छतः || ३०-२ ||

तत्प्रतिवचनार्थमाख्यायिकारम्भः

अहिर्बुध्न्यः �

पुरा नारायणो देवः स्वयमेव व्यवस्थितः |
प्राक् सृष्टेर्न रतिं लेभे लीलोपकरणादृते || ३०-३ ||

लीलार्थं भगवतो बहुभवनम्

ततो लीलार्थमात्मानं बह्वकल्पयदीश्वरः |

पुरुषाधिष्ठितप्रधानसृष्टिः

प्. २७३) अथ प्रधानमसृजत् पुरुषाधिष्ठितं स्वतः || ३०-४ ||

प्रधानान्महतः सृष्टिः

ततो महान्तमव्यक्ताज्जनयामास नारद |

महतोऽहंकारसृष्टिः

गुणत्रयात्मकं तस्मादहंकारमतः परम् || ३०-५ ||

सात्त्विकाहंकारादेकादशेन्द्रियसृष्टिः

इन्द्रियाणि दशैतानि ज्ञानकर्मात्मकानि वै |
मनश्च सात्त्विकात् तस्मादहंकारादजीजनत् || ३०-६ ||

तामसाहंकारात् भूतसूक्ष्माणां भूतानां च सृष्टिः

भूतानि भूतसूक्ष्माणि दशैतानि महामुने |
असृजत् तामसात् तस्मादहंकाराज्जनार्दनः || ३०-७ ||

सप्तावरणवेष्टिताण्डसृष्टिः

महदादिविशेषान्तैरेतैरण्डमजीजनत् |
दशोत्तरैरावरणै सप्तभिः परिवेष्टितम् || ३०-८ ||

अण्डे चतुर्मुखसृष्टिः

तस्मिन्नण्डे स्वयं विष्णुः प्रजापतिमथाकरोत् |
उच्चावचानां भूतानां कर्तारं निजशक्तिभिः || ३०-९ ||

भगवच्छक्तिभूतस्य कालस्य सृष्टौ सहकारित्वम्

हरिः स्वशक्तिरूपेण कालेन च समन्वितः |
महदादिषु सृज्येषु सृष्टिं चक्रे जगन्मयः || ३०-१० ||

चतुर्मुखव्याजेन भगवत एव विचित्रजगत्स्रष्टृत्वम्

विष्णुर्ब्रह्मापदेशेन चिदचिन्मिश्रितं जगत् |
विचित्रं जनयामास तत्तच्छक्तिसमन्वितः || ३०-११ ||

वेदशब्देभ्य एव देवादीनां नामरूपव्याकरणम्

वेदानालोच्य भूतानां देवादीनां यमः प्रभुः |
नामरूपे च विविधे यथापूर्वमकल्पयत् || ३०-१२ ||

आप्तकामस्यापि स्रष्टृत्वोपपतिः

सर्वदावाप्तसकलकामोऽपि परमेश्वरः |
जन्तुभिर्निजसृष्टैश्च लीलारसमथान्वभूत् || ३०-१३ ||

भगवत एव पालकत्वम्

अनालोच्यैव जगतां त्रातारमपरं हरिः |
स्वयमेवांशरूपेण पालयत्यखिलं जगत् || ३०-१४ ||

दुष्टनिरसनं विना पालनस्याशक्यत्वम्

दैतेयानां दानवानामन्तरेण निबर्हणम् |
न शक्यते पालयितुं सदेवासुरमानवम् || ३०-१५ ||

दुष्टनिबर्हणाय भगवत एव चक्रात्मनावस्थानम्

प्. २७५) अतश्च भगवान् विष्णुश्चक्ररूपी व्यवस्थितः |
हन्यन्ते तेन चक्रेण विश्वे दैतेयदानवाः || ३०-१६ ||

देवादीनां सुदर्शनधारणासामर्थ्यम्

देवादीनां सुराणां च विशेषाच्च महीक्षिताम् |
न शक्यते धारयितुं सुदर्शनमनुत्तमम् || ३०-१७ ||

शास्त्रास्त्ररूपेण तस्य विभागः

अतस्तेषां विभक्तानि विविधानि बहूनि च |
अस्त्राणि शस्त्रजातानि शत्रुनाशाय नारद || ३०-१८ ||

भगवदात्मकात् सुदर्शनादस्त्राणामुत्पत्तिः

अस्त्राणि तानि निर्जग्मुर्विष्णुरूपात् सुदर्शनात् |
अमोघानि ततोऽस्त्राणि भीषणानि महान्ति च || ३०-१९ ||

प्रजाः स्रष्टुं मनश्चक्रे चक्ररूपी जगत्पतिः |
स्रष्टुमस्त्राणि सर्वाणि स्वस्माद्रूपान्महामुने || ३०-२० ||

तस्माद्देवो भीममापद्य चोग्रं
रूपं पिङ्गं पिङ्गलावृत्तनेत्रम् |
दंष्ट्रानिर्यत्पावकप्लुष्टकाष्ठं
भीमं केशैः पिङ्गलैर्विद्युदाभैः || ३०-२१ ||

तत्र मुखजातान्यस्त्राणि

नारायणं पाशुपतं ब्राह्ममस्त्रं तथैव च |
प्. २७६) अस्त्रं ब्रह्मशिरो नाम विष्णुचक्रं च जृम्भणम् || ३०-२२ ||

कालपाशमथाग्नेयमस्त्रं हयशिरस्तथा |
प्रस्वापनं तापसं च कालास्त्रममितप्रभम् || ३०-२३ ||

दण्डचक्रं कालचक्रं धर्मचक्रं तथैव च |
शैवं शूलं रौद्रमस्त्रं त्रिशूलं घोरमेव च || ३०-२४ ||

अस्त्राण्येतानि मुख्यानि मुखतो जज्ञिरे विभोः |

वक्षोजातान्यस्त्राणि

संमोहनं तथैषीकमैन्द्रं चक्रं महाद्युति || ३०-२५ ||

अशनी द्वे च शुष्कार्द्रासंज्ञिते सर्वभीषणे |
पैनाकमस्त्रं कङ्कालं कापालमतिदारुणम् || ३०-२६ ||

सौर्यं वारुणपाशं च संतापनमरिंदमम् |
अस्त्रं वारुणमत्युग्रं धर्मपाशं तथैव च || ३०-२७ ||

एतान्यस्त्राणि देवस्य निर्जग्मुर्वक्षसस्तथा |

ऊरुजातान्यस्त्राणि

शक्तिद्वयं च वायव्यमस्त्रं मौसलमेव च || ३०-२८ ||

गान्धर्वं दर्पणं चास्त्रं शोषणं परदारणम् |
तेजःप्रभं च पैशाचमैन्द्रमस्त्रं सुदारुणम् || ३०-२९ ||

याम्यं विलापनं चास्त्रं वैद्याधरममित्रहम् |
प्. २७७) कङ्कणीं मोदकीं चैव शिखरं क्रौञ्चमेव च || ३०-३० ||

एतानि जनयामास निजोर्वोरुरुविक्रमः |

पादजातान्यस्त्राणि

असिरत्नं प्रशमनं कन्दर्पदयितं तथा || ३०-३१ ||

मदनं सौमनं चास्त्रं सत्यं संवर्तनं तथा |
मायाधरं च सोमास्त्रं त्वाष्ट्रं शीतेषुमेव च || ३०-३२ ||

भगास्त्रमस्त्राण्येतानि पद्भ्यां जातानि नारद |

अपराङ्गजातान्युपसंहारास्त्राणि

संदामनं सत्यवन्तं धरणं धृष्टमेव च || ३०-३३ ||

भृशाश्वतनयं चैव सत्यकीर्तिं तथैव च |
मोहनं रभसास्त्रं च सर्वनाहं पराङ्मुखम् || ३०-३४ ||

जृम्भकं प्रतिहारं च तथा वरणमुत्तमम् |
अवाङ्मुखं धनं धान्यं वृषाक्षं कामरूपकम् || ३०-३५ 
||

दृढनाहं कामरुचिं सुनाभं मकरं तथा |
दशाक्षं वृत्तिमन्तं च दशवक्त्रं तथापरम् || ३०-३६ ||

रुचिरं दशशीर्षं च योगंधरममित्रहम् |
अनिद्रं मकरं चैव भोक्तारं कङ्कणीं तथा || ३०-३७ ||

प्. २७८) शतोदरं सौमनसं पद्मनाभं तथैव च |
महानाभं प्रमथनं ज्यौतिषं क्रथनं तथा || ३०-३८ ||

त्रैराशिं सार्चिमालिं च विमलां धृतिकां तथा |
सृष्टिं तथा विषामास्त्रं सुध्याताहं तथैव च || ३०-३९ ||

विधूतं कृशनं चैव लक्षाक्षं कर्शनं तथा |
उपसंहाररूपाणि सर्वाण्यस्त्राण्यमूनि वै |
जनयामास देवोऽसौ स्वापराङ्गात् परंतपः || ३०-४० ||

अध्यायार्थनिगमनम्

एवमुक्तानि नामानि जन्मान्यपि च नारद |
अस्त्रानामपि माहात्म्यं यन्त्रस्यास्य समासतः || ३०-४१ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायाम् अस्त्राणां 
जन्मनामनिरूपणं नाम त्रिंशोऽध्यायः || ३० ||

आदितः श्लोकाः १८२५



योगाङ्गयमनियमासननिरूपणं नाम 
एकत्रिंशोऽध्यायः

ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् |
सुदर्शनस्य तद् दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि ||

हृद्यागस्वरूपप्रश्नः

नारदः �

प्रथमं बाह्ययागस्य हृदयाराधनं परम् |
उक्तं त्वया तत्स्वरूपं यथावद्वक्तुमर्हसि || ३१-१ ||

तदुत्तरकथनारम्भः

अहिर्बुध्न्यः �

साधु पृष्टं त्वया तस्य स्वरूपं शृणु नारद |
येन प्रीणाति भगवान् सर्वलोकनमस्कृतः || ३१-२ ||

हृद्यागलक्षणम्

यैर्बाह्ययागः क्रियते साधनैस्त्रिविधैरिह |
संकल्पसिद्धैस्तैरेव देवं प्रति समर्चनम् || ३१-३ ||

हृदयाराधनं प्रोक्तमेतत् सर्वार्थसाधनम् |

आत्मसमर्पणस्य हृद्यागतुल्यत्वम्

प्. २८०) यद्वा भगवते तस्मै स्वकीयात्मसमर्पणम् || ३१-४ ||

वियुक्तं प्रकृतेः शुद्धं दद्यादात्महविः स्वयम् |
विशिष्टदैवतायास्मै चक्ररूपाय मन्त्रतः || ३१-५ ||

प्रकृतिवियुक्तात्मस्वरूपविषयकः प्रश्नः

नारदः �

वियुक्तं प्रकृते रूपमात्मनो वक्तुमर्हसि |
केनोपायेन तत्प्राप्तिस्तन्मे ब्रूहि सुनिश्चितम् || ३१-६ ||

तदुत्तरकथनारम्भः

अहिर्बुध्न्यः �

शृणु तत् परमं सूक्ष्मं सर्वगं सर्वभृत् तथा |
ज्ञानरूपमनाद्यन्तमविकारि निरामयम् || ३१-७ ||

अचक्षुःश्रोत्रमस्पर्शमपाणिचरणं ध्रुवम् |
नामजात्यादिरहितमवर्णमगुणं त्वपि || ३१-८ ||

विश्वश्रवो विश्वचक्षुर्विश्वपाणिपदं परम् |
असक्तमचरं शान्तं स्वयंज्योतिरनौपमम् || ३१-९ ||

दूरस्थमन्तिकचरं ज्ञानगम्यं निरञ्जनम् |
प्. २८१) भूतभर्तृ समज्योतिर्ज्योतिषां तमसः परम् || ३१-१० ||

अक्षरं सर्वभूतस्थं तद्विष्णोः परमं पदम् |

योगकर्मणोर्विविक्तात्मस्वरूपप्राप्तिसाधनता

तत्प्राप्तिसाधनं योगः कर्म च श्रुतिचोदितम् || ३१-११ ||

तद्विषयकः प्रश्नः

नारदः �

कीदृशं कर्म विज्ञेयं योगः कीदृश उच्यते |
याभ्यां संप्राप्यते चात्मा केवलं प्रकृतेः परः || ३१-१२ ||

तदुत्तरकथनारम्भः

अहिर्बुध्न्यः �

शृणुष्व प्रथमं कर्म द्विविधं तदिहोच्यते |

कर्मणां द्वैविध्यम्

एकं प्रवर्तकं प्रोक्तं निवर्तकमथापरम् || ३१-१३ ||

प्रवर्तकनिवर्तककर्मणोः क्रमादभ्युदयनिश्रेयससाधनत्वम्

प्रवर्तकं च स्वर्गादिफलसाधनमुच्यते |
निवर्तकाख्यं देवर्षे विज्ञेयं मोक्षसाधनम् || ३१-१४ ||

जीवपरसंयोगस्याष्टाङ्गयोगशब्दार्थता

संयोगो योग इत्युक्तो जीवात्मपरमात्मनोः |
अष्टाङ्ग एष कथितो येनात्मा दृश्यतां गतः || ३१-१५ ||

योगाङ्गपरिगणनम्

प्. २८२) अष्टाङ्गान्यस्य वक्ष्यामि पृथक् तानि निशामय |
यमश्च नियमश्चैवमासनं तदनन्तरम् || ३१-१६ ||

प्राणायामस्ततः प्रोक्तः प्रत्याहारश्च धारणा |
ध्यानं तथा समाधिश्चाप्यङ्गान्येतानि नारद || ३१-१७ ||

यमस्वरूपनिरूपणम्

सत्यं दया धृतिः शौचं ब्रह्मचर्यं क्षमार्जवम् |
मिताहारस्तथास्तेयमहिंसेति यमा दश || ३१-१८ ||

सत्यादीनां स्वरूपनिरूपणम्

हितरूपं वचः सत्यं यथादृष्टार्थगोचरम् |
दया दुःखासहिष्णुत्वं सर्वभूतेषु सर्वदा || ३१-१९ ||

आपद्यपि स्वकार्येषु कर्तव्यत्वस्थितिर्धृतिः |
शौचं सर्वेन्द्रियाणां च वैधकर्मसु योग्यता || ३१-२० ||

ब्रह्मचर्यं स्वयोषित्सु भोग्यताबुद्धिवर्जनम् |
अविकारमनस्त्वं तु क्षमा विकृतिहेतुषु || ३१-२१ ||

वाङ्मनःकायवृत्तीनामेकरूपत्वमार्जवम् |
मिताहारस्त्वाश्रमिणां श्रुतिचोदितभोजनम् || ३१-२२ ||

अस्तेयमस्पृहान्येषां वित्ते वाक्कायमानसैः |
अहिंसा वाङ्मनःकायैः परपीडानिवर्तनम् || ३१-२३ ||

नियमस्वरूपनिरूपणम्

सिद्धान्तश्रवणं दानं मतिरीश्वरपूजनम् |
संतोषस्तप आस्तिक्यं ह्रीर्जपश्च तथा व्रतम् || ३१-२४ ||

एते तु नियमाः प्रोक्ता दश योगस्य साधकाः |

सिद्धान्तश्रवणादीनां स्वरूपनिरूपणम्

सिद्धान्तश्रवणं प्रोक्तं वेदान्तश्रवणं बुधैः || ३१-२५ ||

दानं न्यायार्जितार्थस्य सत्पात्रे प्रतिपादनम् |
विहिते कर्मणि श्रद्धा मतिरित्यभिधीयते || ३१-२६ ||

यथाशक्त्यर्चनं भक्त्या विष्णोरीश्वरपूजनम् |
संतोषोऽलमनेनेति प्रीतिर्यादृच्छिकेन वै || ३१-२७ ||

कृच्छ्रचान्द्रायणाद्यैश्च तपो देहविशोषणम् |
आस्तिक्यम्स्ति वेदैकगम्यं वस्त्विति निश्चयः || ३१-२८ ||

निषिद्धकर्मकरणे व्रीडा ह्रीः प्रोच्यते बुधैः |
गुरूपदिष्टस्वाध्यायमन्त्राभ्यासो जपः स्मृतः || ३१-२९ ||

सदाचार्योपदिष्टेषूपायत्वप्रग्रहो व्रतम् |

अथासनानां स्वास्थ्यहेतुत्वम्

आसनानि प्रवक्ष्यामि मुख्यानि विविधानि च || ३१-३० ||

आस्थायैषामन्यतमं योगिनो यान्ति निर्वृतिम् |

प्. २८४)			मुख्यासनपरिगणनम्

चक्रं पद्मासनं कूर्मं मायूरं कौक्कुटं तथा || ३१-३१ ||

वीरासनं स्वस्तिकं च भद्रं सिंहासनं तथा |
मुक्तासनं गोमुखं च मुख्यान्येतानि नारद || ३१-३२ ||

चक्रासनम्

सव्योरुं दक्षिणे गुल्फे दक्षिणं दक्षिणेतरे |
निदध्यादृजुकायस्तु चक्रासनमिदं परम् || ३१-३३ ||

पद्मासनम्

ऊर्वोरुपरि संस्थाप्य उभे पादतले सुखम् |
पद्मासनमिदं प्रोक्तं सर्वकिल्बिषनाशनम् || ३१-३४ ||

कूर्मासनम्

गुदं निपीड्य गुल्फाभ्यां व्युत्क्रमेण समाहितः |
एतत् कूर्मासनं प्रोक्तं योगसिद्धिकरं परम् || ३१-३५ ||

मयूरासनम्

निवेश्य कूर्परौ सम्यङ् नाभिमण्डलपार्श्वयोः |
अवष्टभ्य भुवं पाणितलाभ्यां व्योम्नि दण्डवत् || ३१-३६ ||

समोन्नतशिरःपादो मायूरासनमिष्यते |
एतत् सर्वविषघ्नं च सर्वव्याधिनिवारणम् || ३१-३७ ||

कुक्कुटासनम्

प्. २८५) पद्मासनमधिष्ठाय जान्वन्तरविनिःसृतौ |
करौ भूमौ निवेश्यैतद्व्योमस्थं कुक्कुटासनम् || ३१-३८ ||

वीरासनम्

एकत्रोरौ तु संस्थाप्य पादमेकमथेतरम् |
ऊरुं पादे निवेश्यैतद्वीरासनमुदाहृतम् || ३१-३९ ||

स्वस्तिकासनम्

उभे पादतले कृत्वा जानूर्वोरन्तरे दृढम् |
ऋजुकायः समासीत स्वस्तिकं तत् प्रचक्षते || ३१-४० ||

भद्रासनम्

सीवन्याः पार्श्वयोर्गुल्फौ निवेश्याग्रपदे दृढम् |
बद्ध्वा कराभ्यां तत् प्रोक्तं भद्रासनमघापहम् || ३१-४१ ||

सिंहासनम्

सीवन्याः पार्श्वयोर्गुल्फौ व्युत्क्रमेण निवेश्य च |
करौ जान्वोर्निधायोभौ प्रसार्य निखिलाङ्गुलीः || ३१-४२ ||

नासाग्रन्यस्तनयनो व्यात्तवक्त्र ऋजुः सुधीः |
एतत् सिंहासनं प्रोक्तं सर्वदेवाभिपूजितम् || ३१-४३ ||

मुक्तासनम्

प्. २८६) मेढ्रादुपरि विन्यस्य सव्यगुल्फमिहेतरम् |
गुल्फं विन्यस्य पाणी चाप्यङ्गमध्ये निवेश्य च || ३१-४४ ||

मुक्तासनमिदं प्रोक्तं स्थिता यत्र मुमुक्षवः |

गोमुखासनम्

उभयोर्गुल्फयोः कृत्वा पृष्ठपार्श्वावुभावपि || ३१-४५ ||

व्युत्क्रमेणाथ पानिभ्यां विन्यस्ताभ्यां विगृह्य च |
पृष्ठगाभ्यां पदाङ्गुष्ठावेतद् गोमुखमुच्यते || ३१-४६ ||

प्राणायामसिद्धये नाडीशुद्ध्यावश्यकता

प्राणायामप्रसिद्ध्यर्थं नाडीशुद्धिमनन्तरम् |
देहस्थवायुभिः कुर्यात् साग्निभिश्च तपोधन || ३१-४७ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
योगाङ्गयमनियमासननिरूपणं 
नामैकत्रिंशोऽध्यायः || ३१ ||

आदितः श्लोकाः १८७२



नाडीशुद्धिवायुजययोगाङ्गप्राणायामादिनिरूपणं 
नाम द्वात्रिंशोऽध्यायः

ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् |
सुदर्शनस्य तद् दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि ||

नाडीसंख्यास्थानादिप्रश्नः

नारदः �

नाडयः कति तिष्ठन्ति कीदृश्यः किंप्रमाणकाः |
क्व वर्तन्ते शरीरेऽस्मिन् कथमासां विशोधनम् || ३२-१ ||

वायुसंख्यादिप्रश्नः

वायवः कति तिष्ठन्ति किंनामानश्च कीदृशाः |
कानि कर्माण्यमीषां तु तत् सर्वं वक्तुमर्हसि || ३२-२ ||

तदुत्तरकथनारम्भः

अहिर्बुध्न्यः �

तदेतत् परमं गुह्यं शृणुष्वानन्यमानसः |

शरीरस्य षण्णवत्यङ्गुलपरिमाणत्वम्

प्. २८८) शरीरं सर्वजन्तूनामङ्गुलीभिरनामयम् || ३२-३ ||

स्वाभिः स्वाभिः सुरमुने षण्णवत्यङ्गुलात्मकम् |

शरीरमध्यभागनिर्णयः

शरीरमध्यः क इति शुश्रूषा चेन्महामुने || ३२-४ ||

श्रूयतां पायुदेशात्तु द्व्यङ्गुलात् परतः परम् |
मेढ्रदेशादधस्तात्तु द्व्यङ्गुलान्मध्य उच्यते || ३२-५ ||

शरीरस्थवह्निमण्डलस्वरूपम्

चतुष्कोणं त्रिकोणं तद् वृत्तमाग्नेयमण्डलम् |
चतुष्पदां नृणां चैव विहंगानां यथाक्रमम् || ३२-६ ||

नाडीमूलस्थानम्

मेढ्रान्नवाङ्गुलादूर्ध्वं नाडीनां कन्द उच्यते |
चतुरङ्गुलमुत्सेधं चतुरङ्गुलमायतम् || ३२-७ ||

अण्डाकारं परिवृतं मेदोमांसास्थिशोणितैः |

नाभिचक्रस्थानम्

तत्रैव नाभिचक्रं तु द्वादशारं प्रतिष्ठितम् || ३२-८ ||

शरीरं ध्रियते येन तस्मिन् वसति कुण्डली |

नाभिचक्रस्यारेषु सुदर्शनमन्त्रवर्णन्यासः

सौदर्शनस्य मन्त्रस्य यानि वर्णानि सन्ति वै || ३२-९ ||

प्. २८९) विभज्य तानि सर्वाणि व्यञ्जनानि स्वरांस्तथा |
चक्रेऽस्मिन् विन्यसेत् तानि प्राच्याद्यारेषु च क्रमात् || ३२-१० ||

शिष्टाक्षराणां चक्रमध्ये न्यासः

शेषाणि विन्यसेन्मध्ये चक्रस्यास्य समाहितः |

नाभिचक्रं परितः कुण्डल्यवस्थितिः

वर्तते परितश्चक्रमष्टवक्त्राथ कुण्डली || ३२-११ ||

अष्टप्रकृतिरूपेण भोगेनावेष्ट्य वैष्णवी |
ब्रह्मरन्ध्रं सुषुम्नायाः पिदधाति मुखेन वै || ३२-१२ ||

चक्रमध्ये अलम्बुसासुषुम्नयोः स्थितिः

अलम्बुसा सुषुम्ना च मध्ये चक्रस्य तिष्ठतः |

अन्यासां द्वादशनाडीनां स्थानभेदाः

अरे प्राच्ये सुषुम्नायाः कुहूर्नाडी वसत्यसौ || ३२-१३ ||

अनन्तरारयुग्मे च वारुणा च यशस्विनी |
दक्षिणारे सुषुम्नायाः पिङ्गला वर्तते क्रमात् || ३२-१४ ||

तदनन्तरयोः पूषा वर्तते च पयस्विनी |
सुषुम्नापश्चिमे चारे स्थिता नाडी सरस्वती || ३२-१५ ||

शङ्खिनी चैव गान्धारी तदनन्तरयोः स्थिते |
प्. २९०) उत्तरे च सुषुम्नाया इडाख्या निवसत्यरे || ३२-१६ ||

अनन्तरं हस्तिजिह्वा ततो विश्वोदरा स्थिता |
प्रदक्षिणक्रमेणैव चक्रस्यारेषु नाडयः || ३२-१७ ||

वर्तन्ते द्वादशस्वेता द्वादश ब्रह्मणः सुताः |

मुख्यानां चतुर्दशनाडीनां नामानि

इडा च पिङ्गला चैव सुषुम्ना च सरस्वती || ३२-१८ ||

कुहूः पयस्विनी चैव वारुणा च यशस्विनी |
विश्वोदरा हस्तिजिह्वा गान्धारी शङ्खिनी तथा || ३२-१९ ||

अलम्बुसा च पूषा च मुख्यास्त्वेताश्चतुर्दश |

देहवर्तिनाडीसंख्या

द्विसप्ततिसहस्राणि नाडीनां देहवर्तिनाम् || ३२-२० ||

मुख्यास्तिस्रो नाड्यः

तासु तिस्रो मुख्यतमाः सुषुम्नेडा च पिङ्गला |

तास्वपि सुषुम्ना मुख्यतमा

तासां सुषुम्ना मुख्या स्यादामूर्धान्तं व्यवस्थिता || ३२-२१ ||

जीवस्य नाडीचक्रे भ्रमणम्

प्राणारूढो भवेज्जीवश्चक्रेऽस्मिन् भ्रमते सदा |
ऊर्णनाभिर्यथा तन्तुपञ्जरान्तर्व्यवस्थितः || ३२-२२ ||

सुषुम्नाया मध्यमरन्ध्रस्य कुण्डल्या पिधानम्

प्. २९१) पञ्चरन्ध्र्याः सुषुम्नायाश्चत्वारो रक्तपूरिताः |
कुण्डल्या पिहितं शश्वद् ब्रह्मरन्ध्रं तु मध्यमम् || ३२-२३ ||

नाडीनां परिमाणनिरूपणम्

प्राच्यः पार्श्वः सुषुम्नाया ललाटान्तं समुच्छ्रितः |
प्रतीच्यः कन्धरान्तस्तु द्वौ पार्श्वौ सव्यदक्षिणौ || ३२-२४ ||

आ पार्श्वशिरसः प्राप्तौ गुह्यमेतदुदाहृतम् |
अलम्बुसाख्या नाडी स्यादापादान्तं व्यवस्थिता || ३२-२५ ||

आमेढ्रान्तं कुहूः प्राप्ता वारुणा विश्वदेहगा |
आदक्षिणपदाङ्गुष्ठं संप्राप्ताथ यशस्विनी || ३२-२६ ||

प्राप्ता दक्षिणनासान्तं पिङ्गलाख्या तु नाडिका |
पूषा पयस्विनी चैव दक्षिणाक्षिश्रुती गते || ३२-२७ ||

जिह्वामूलमभिप्राप्ता नाडी नाम्ना सरस्वती |
शङ्खिनी वामकर्णं च गान्धारी वामलोचनम् || ३२-२८ ||

वामघ्राणं गता नाडी इडा नाम्नेति विश्रुता |
प्राप्ता वामपदाङ्गुष्ठं हस्तिजिह्वा तु नाडिका || ३२-२९ ||

विश्वोदरोदरं प्राप्ता प्रोक्ता नाडीगतिर्मया |

इडापिङ्गलयोश्चन्द्रसूर्यावस्थितिः

इडायां वर्तते चन्द्रः पिङ्गलायां प्रभाकरः || ३२-३० ||

प्. २९२) द्वावेव कुरुतः कालं भुङ्क्ते तं ब्रह्मनाडिका |

शरीरवायुवृत्तान्तकथनम्

श्रूयतां वायुवृत्तान्तः शरीरान्तरवस्थितः || ३२-३१ ||

शरीरे दश वायवः

प्राणापानसमानाश्चाप्युदानो व्यान एव च |
नागः कूर्मश्च कृकरो देवदत्तो धनंजयः || ३२-३२ ||

प्राणादिवायूनां स्थाननिरूपणम्

सदा निवसति प्राणो नाभिचक्रे समीरणः |
आस्यनासिकयोर्मध्ये हृदि प्राणः प्रकाशते || ३२-३३ ||

अपानो वसति प्रायो गुदमेढ्रोरुजानुषु |
उदरे वृषणे कट्यां जङ्घानाभ्योः प्रदीपवत् || ३२-३४ ||

गुदाग्न्यगारयोस्तिष्ठन् मध्येऽपानः प्रकाशते |
व्यानः श्रोत्राक्षिमध्ये च कृकाट्यां गुल्फयोरपि || ३२-३५ ||

घ्राणे गले च स्फिग्देशे वसत्यत्र न संशयः |
उदानः सर्वसंधिस्थः पादयोर्हस्तयोरपि || ३२-३६ ||

समानः सर्वगात्रेषु सर्वं व्याप्य व्यवस्थितः |

प्राणादीनां वृत्तिनिरूपणम्

निश्वासोच्छ्वासकादीनि प्राणकर्म इतीष्यते || ३२-३७ ||

प्. २९३) हानोपादानकर्मैव व्यानकर्मेति चेष्यते |
उदानकर्म तत् प्रोक्तं देहस्योन्नयनादिकम् || ३२-३८ ||

पोषणादि समानस्य शरीरे कर्म कीर्तितम् |
उद्गारादिगुणो यस्तु नागकर्मेति चेरितम् || ३२-३९ ||

निमीलनादि कूर्मस्य क्षुतं कृकरकस्य च |
देवदत्तस्य देवर्षे तन्द्रीकर्मेति चेरितम् || ३२-४० ||

धनंजयस्य शोफादि सर्वकर्म प्रकीर्तितम् |
एवं वायुगतिः सर्वा कर्म तेषां च कीर्तितम् || ३२-४१ ||

नाडीशोधनविधिः

ततश्च सर्वनाडीनां कुर्याच्छोधनमात्मवान् |

तच्छोधनप्रकारः

इडया वायुमापूर्य बाह्यं षोडशमात्रकैः || ३२-४२ ||

धारयन्नुदरे वायुं मात्रा द्वात्रिंशतं ततः |
स्मरेत् स्वमण्डले वह्निं तत्र रेफं सबिन्दुकम् || ३२-४३ ||

नासाग्रे शशिनो बिम्बं स्मरेत् पीयूषवर्षिणम् |
स्मृत्वा चन्द्रे वकारं च सबिन्दुं रेचयेत् ततः || ३२-४४ ||

पुनः पिङ्गलयापूर्य यथोक्तेनैव वर्त्मना |
धृत्वा च मातरिश्वानमिडया रेचयेत् पुनः || ३२-४५ ||

एवं त्रिसंध्यां त्रिः कृत्वा कुर्यान्नित्यं समाहितः |

उक्तक्रमेण शोधयतो मासत्रयेण नाडीशुद्धिसिद्धिः

प्. २९४) एवं नियमयुक्तस्य कुर्वतः सर्वनाडयः || ३२-४६ ||

मासत्रयेण शुद्धाः स्युरिति योगविदो विदुः |

ततो वायुजयः

ततश्च मरुतां कुर्युर्विजयं देहवर्तिनाम् || ३२-४७ ||

वायुजयान्मनसः स्थैर्यम्

ततश्च वायवो देहे यत्र यत्र वसन्ति वै |
तत्र तत्र मनःस्थैर्यं वह्निना सह नारद || ३२-४८ ||

प्राणायामविधिः

प्राणायामं ततः कुर्यात् सर्वपापप्रणाशनम् |

शिखादिस्थानेषु मनोः षडक्षरन्यासः

शिखास्थाने नाभिचक्रे हृदयाम्बुरुहे ततः || ३२-४९ ||

कण्ठकूपे भ्रुवोर्मध्ये जिह्वामूले तथैव च |
मनोः षडक्षराण्येषु क्रमेणैव विचिन्तयेत् || ३२-५० ||

प्राणायामप्रकारः

वायुं षोडशमात्राभिरिडयापूर्य चिन्तयेत् |
हृन्मध्ये परमात्मानं चक्ररूपिणमव्ययम् || ३२-५१ ||

प्. २९५) यावच्छक्ति जपेन्मन्त्रमिमं सौदर्शनं स्मरन् |
पुनः षोडशमात्राभी रेचयेत् पिङ्गलाह्वया || ३२-५२ ||

अनया पुनरारोप्य धृत्वा चेतरया त्यजेत् |
पूरणे कुम्भके चैव रेचने प्रणवं जपेत् || ३२-५३ ||

दश पञ्चाशतं चैव चतुर्दश शतं क्रमात् |
गायत्रीं यदि वा जप्त्वा कुर्यादुक्तेन वर्त्मना || ३२-५४ ||

एवं प्रतिदिनं कुर्यात् प्राणायामांस्तु षोडश |
एते पुनन्ति मासेन महापातकिनं नरम् || ३२-५५ ||

प्रत्याहारनिरूपणम्

प्रत्याहारं ततः कुर्यादङ्गैः पञ्चभिरन्वितम् |
स्वभावेनेन्द्रियार्थेषु प्रवृत्तं मानसं बुधैः || ३२-५६ ||

तद्दोषदर्शनात् तेभ्यः समाहृत्य बलेन तु |
निवेशनं भगवति प्रत्याहार इति स्मृतः || ३२-५७ ||

धारणानिरूपणम्

विषयेषु च वैराग्यादभ्यासाद् गुणदर्शनात् |
परमात्मनि संरोधो मनसो धारणा स्मृता || ३२-५८ ||

ध्याननिरूपणम्

तदेवं धृतचित्तस्तु चक्ररूपं जनार्दनम् |
ध्यायीत नियतस्तस्मिन् युञ्जानः प्रथमं मनः || ३२-५९ ||

वर्णाश्रमधर्माणां ध्यानेतिकर्तव्यतात्वम्

प्. २९६) रमणीये शुचौ देशे विविक्ते सजले वने |
वर्णाश्रमोचिते धर्मे वर्तमानः प्रसन्नधीः || ३२-६० ||

शान्तः सर्वगुणोपेतः सममासनमास्थितः |
ऋजुकायः स्वनासाग्रन्यस्तदृग् भक्तिमान् हरौ || ३२-६१ ||

प्राणायामोत्थितेनैव वायुना साग्निना मुखम् |
कुण्डल्यास्तु विनिर्भिद्य सुषुम्नामध्यवर्तिना || ३२-६२ ||

विकास्य हृदयाम्भोजे तदाकाशे शिखास्पदे |
स्फुरद्वह्निशिखामध्ये चिन्तयेदद्भुताकृतिम् || ३२-६३ ||

ध्यानालम्बनभूतध्येयस्वरूपनिरूपणम्

पिङ्गाक्षं पिङ्गकेशाढ्यं ज्वलज्ज्वलनतेजसम् |
दंष्ट्राकरालवदनं भ्रुकुटीभीमदर्शनम् || ३२-६४ ||

विद्युत्पुञ्जप्रतीकाशैरूर्ध्वकेशैर्विराजितम् |
विचित्रानन्दमाणिक्यमुक्ताढ्यमुकुटोज्ज्वलम् || ३२-६५ ||

पूर्णचन्द्रप्रतीकाशमणिताटङ्कमण्डितम् |
भुजाभिरष्टभिर्युक्तं रत्नाम्बरधरं विभुम् || ३२-६६ ||

शङ्खचक्रगदाशार्ङ्गमुसलैः परमायुधैः |
प्. २९७) पाशाङ्कुशाम्बुजैरन्यैरुपेतं परदारुणैः || ३२-६७ ||

दिव्यमाल्याम्बरधरं दिव्यचन्दनचर्चितम् |
हारकेयूरकटककाञ्चीमञ्जीरमण्डितम् || ३२-६८ ||

अन्यैश्च विविधैश्चित्रैर्भूषणैरुपशोभितम् |
पद्मासनस्थं भक्तानां विश्वेषामभयप्रदम् || ३२-६९ ||

एवं ध्यायन् विमुच्येत मुक्तः सकलकिल्बिषैः |

समाधिनिरूपणम्

तदेवं स्मृतिसंतानजनितोत्कर्षणं क्रमात् || ३२-७० ||

अर्थमात्रावभासं तु समाधिं योगिनो विदुः |

समाधिनिष्ठस्य महिमानुवर्णनम्

ततः समाधिमास्थाय तन्मयत्वमुपागतः || ३२-७१ ||

तस्य प्रभावमखिलमश्नुते शक्तिशालिनः |
अणिमादिगुणाः सर्वे भवन्त्यस्य महात्मनः || ३२-७२ ||

निःसहायः सपत्नानामनीकानि बहून्यपि |
हिनस्त्येष यथा चक्रं चक्रं दैतेयरक्षसाम् || ३२-७३ ||

मनीषितानि सर्वानि स्वयमस्योपयान्ति वै |
सिद्धा विद्याधरा यक्षाः कैंकर्यं तस्य कुर्वते || ३२-७४ ||

देवाश्च ऋषयः सर्वे गन्धर्वाप्सरसां गणाः |
प्. २९८) तदाज्ञाकारिणः सर्वे पिशाचोरगराक्षसाः || ३२-७५ ||

निखिलभुवनजन्मस्थेमभङ्गैकहेतु-
र्भवति सकलवेत्ता सर्वदृक् सर्वशक्तिः |
अभिमतबहुरूपो दैत्यरक्षांसि निघ्नन्
परिहृतपरिवारो वर्तते पूर्णकामः || ३२-७६ ||

इति पाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायाम् 
नाडीशुद्धिवायुजययोगाङ्गप्राणायामादिनिरूपणं नाम 
द्वात्रिंशोऽध्यायः || ३२ ||

आदितः श्लोकाः १९४८



मणिशेखरोपाख्यानवर्णनं नाम त्रयस्त्रिंशोऽध्यायः

ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् |
सुदर्शनस्य तद् दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि ||

उक्तार्थानुवादः

नारदः �

भगवन् कथितं सर्वं स्वरूपं च गुणास्तथा |
परिवारास्तथा मन्त्राः शस्त्रैरस्त्रैश्च दैवतैः || ३३-१ ||

शक्तिभिर्मण्डलैश्चित्रैः पद्मैर्बहुविधैरपि |
एतैर्विशिष्टमाख्यातं यन्त्ररूपमनुत्तमम् || ३३-२ ||

सर्वेषामेव जन्तूनां वर्णानां परमेश्वर |
क्षत्रियस्य विशेषेण रक्षार्थं यन्त्रमीरितम् || ३३-३ ||

सुदर्शनप्रभावविषयकस्त्रिधा प्रश्नः

एतस्य यन्त्रराजस्य महिमा कथितः पुरा |
प्रभावश्चक्ररूपस्य देवस्य किमयं स्मृतः || ३३-४ ||

सुदर्शननृसिंहस्य किमु किं परिवारजः |
तमिमं संशयं छिन्धि सर्वज्ञोऽसि यतः प्रभो || ३३-५ ||

प्. ३००)		विस्तरेण तदुत्तरकथनारम्भः

अहिर्बुध्न्यः �

सुदर्शनप्रभावोऽयं संक्षेपात् कथितो मया |
विस्तारमस्य देवर्षे कथ्यमानमिमं शृणु || ३३-६ ||

सा भूमानं प्रति प्रायो महतां परिवारता |
न चेद्भूमास्य नास्त्येव परिवायत्वसंभवः || ३३-७ ||

सर्वस्यापि सुदर्शनात्मकत्वम्

ततश्चक्रमयं सर्वं जगत् स्थावरजङ्गमम् |

सुदर्शनस्यैव कालचक्रात्मकत्वम्

चक्रात्मानमनाद्यन्तं कालं प्रथमतः शृणु || ३३-८ ||

कालचक्रस्वरूपनिरूपणम्

त्रिनाभियुक्तं षण्नेमि पञ्चारं चक्रमव्ययम् |
संवत्सरमयं यत् तत् कालचक्रमिति स्मृतम् || ३३-९ ||

सर्वस्यापि कालचक्रवशवर्तित्वम्

तद्वशे वर्तते विश्वं चेतनाचेतनात्मकम् |

परमात्मा कालचक्रप्रवर्तकः

परिवर्तयते देवस्तदेतच्चक्ररूपधृत् || ३३-१० ||

जगच्चक्रनिरूपणम्

अव्यक्तादिविशेषान्ततत्त्वरूपैररैर्वृतम् |
प्. ३०१) चतुर्विंशतिसंख्याकैः पुरुषात्मकनेमियुक् || ३३-११ ||

परमात्मनस्तत्प्रेरकत्वम्

जगच्चक्रमिति ख्यातं तच्च प्रेरयति स्वयम् |

परमात्मनो नाभिचक्रप्रेरकत्वम्

स्थीयते द्वादशारेण नाभिचक्रेण देहिनः || ३३-१२ ||

शरीरं तच्च तेनैव प्रेर्यते चक्ररूपिणा |

परमात्मनः सर्वप्रेरकत्वनिगमनम्

अतः प्रेरयिता देवः समस्तस्य जनार्दनः || ३३-१३ ||

सुदर्शनवपुः श्रीमाननादिप्रभवाप्ययः |

तस्यैव जगत्सर्गस्थितिसंहारहेतुत्वम्

ज्ञानस्वरूपो भगवान् पूर्णषाङ्गुण्यविग्रहः || ३३-१४ ||

स एव सर्वभूतानां स्रष्टा पालयितान्तकः |

तस्यैव शिवरूपधरस्य शैवैराराध्यत्वम्

स एव शिवरूपेण शैवैराराध्यते प्रभुः || ३३-१५ ||

तस्यैव ब्रह्मरूपेण जगत्स्रष्टृत्वम्

स एव ब्रह्मरूपेण सृजत्येतच्चराचरम् |

तस्यैव स्वांशरूपेण जगत्पालकत्वम्

स एव पालयत्येतद् विष्णुर्भूत्वा जनार्दनः || ३३-१६ ||

तस्यैव रुद्ररूपेण संहर्तृत्वम्

प्. ३०२) स एव रुद्ररूपेण संहरत्यखिलं जगत् |

तस्यैव बुद्धरूपत्वम्

बुद्धात्मना च बौद्धानां स एव जगति स्थितः || ३३-१७ ||

तस्यैव दिगम्बररूपत्वम्

स एव शाम्बराणां च निरावरणरूपधृत् |

तस्यैव जिनरूपत्वम्

स एव चार्वाकमते जिनेश्वरवपुर्धरः || ३३-१८ ||

तस्यैव यज्ञपुरुषरूपत्वम्

स एव याज्ञिकानां च यज्ञपूरुषसंज्ञकः |
मीमांसकैः स एवायमुपास्यत्वेन चोद्यते || ३३-१९ ||

कापिलमते तस्यैव पुरुषरूपत्वम्

कापिलैः पुरुषत्वेन स एवाख्यायते विभुः |

सर्वस्वरूपत्वात् तस्यैव सर्वफलप्रदत्वम्

उपास्यत्वेन ये प्राहुर्यं यं तत्तद्वपुर्धरः || ३३-२० ||

तेषां मनीषितं सर्वं स एवाशु प्रयच्छति |

देवादिरूपधारणादपि चक्ररूपधारणं भगवतः 
प्रियतमम्

प्. ३०३) एतेषामेव देवानां स्वतनूनां जनार्दनः || ३३-२१ ||

परं प्रीणाति भगवांश्चक्ररूपधरो हरिः |

तत्र हेतुनिरूपणम्

स्वसमाश्रितरक्षायां परेषां च निबर्हणे || ३३-२२ ||

इदमेव वपुर्धत्ते सुदर्शनमयं हरिः |
रहस्यमेतत् कथितं भक्तोऽसीति तपोधन || ३३-२३ ||

तत्रेतिहासोदाहरणम्

पुरावृत्तं सुरमुने शृणुष्व गदतो मम |
दुर्धर्षो नाम राजर्षिर्धार्मिको दृढविक्रमः || ३३-२४ ||

प्रमगन्दसुतः श्रीमान्नैचाशाखपुरे वसन् |
धर्मतः पालयामास सप्तद्वीपवतीं महीम् || ३३-२५ ||

वत्सला नाम तस्याभून्महिषी वरवर्णिनी |
सा तस्य जनयामास मणिशेखरमात्मजम् || ३३-२६ ||

सोऽप्यवस्थामतिक्रम्य प्रथमां मणिशेखरः |
रमणीयाकृतिः शूरः प्राप्तविद्यः परंतपः || ३३-२७ ||

संप्राप्तयौवनः श्रीमान् प्राचीं भार्यामविन्दत |
सर्वलोकाधिपत्यार्हमेनं दुर्धर्षणः सुतम् || ३३-२८ ||

निधाय राज्ये तत्रैव जगाम तपसे वनम् |
प्. ३०४) पितेव पालयामास स समुद्रवतीं महीम् || ३३-२९ ||

प्राच्यां पुत्रः समभवंस्तस्य सप्त महात्मनः |
पालयत्यवनीं तस्मिन् निखिलां मणिशेखरे || ३३-३० ||

तस्मिन् काले समभवत् सर्वप्राणिभयंकरः |
विकटाक्ष इति ख्यातो ब्रह्मदत्तवरो बली || ३३-३१ ||

महासुरेण तेनैव पीडिता सकला मही |
तत्पुत्रैस्तस्य पौत्रैश्च प्रपौत्रैः पूरिता मही || ३३-३२ ||

तेऽसुराः सर्वभूतानि पीडयन्ति स्म भीषणाः |
विकटाक्षसमाज्ञप्ता भीमरूपाः सहस्रशः || ३३-३३ ||

कांश्चिद्विद्रावयन्ति स्म कांश्चिज्जघ्नुस्तरस्विनः |
द्विजातीनां मुनिश्रेष्ठ यज्ञव्यासेधमाचरन् || ३३-३४ ||

सर्वेषामेव वर्णानां तत्तदाश्रमवासिनाम् |
अबाधिषत कर्माणि विहितानि यथातथम् || ३३-३५ ||

पृथिव्यां यानि रत्नानि धनानि विपुलानि च |
स्वस्मै प्रदापयामास विकटाक्षो महासुरः || ३३-३६ ||

ततः संपीडिताः सर्वाः प्रजास्तेन दुरात्मना |
व्यजिज्ञपंस्तद् वृत्तान्तं मणिशेखरभूभुजे || ३३-३७ ||

क्रोधेन महताविष्टो राजा राजीवलोचनः |
प्. ३०५) अभियोद्धुं मनश्चक्रे विकटाक्षं महासुरम् || ३३-३८ ||

समानीय ततः सर्वान् सैनिकान् समनह्यत |
तस्य संनाहमालोक्य मन्त्रिणस्तस्य संगताः || ३३-३९ ||

इदमूचुरवध्यत्वं तस्य सेनाभियोगतः |
पुरा दुरात्मावृणुत तपःअस्ंतोषिताद्विधेः || ३३-४० ||

ये मामभिमुखायाताः शत्रवस्तैरवध्यताम् |
एवमस्त्विति तेनोक्ते विकटाक्षोऽतिदर्पितः || ३३-४१ ||

ततः प्रभृत्यजययोऽभूच्छत्रुभिः संमुखागतैः |
तस्मात् त्वमपि संनाहमुपसंहर तं प्रति || ३३-४२ ||

ततः स शुश्रुवान् वाक्यं मन्त्रिभिः समुदीरितम् |
ततः संग्रामसंनाहाद् विरराम महीपतिः || ३३-४३ ||

ततः क्रतुं समाहूय पुरोधसमनागसम् |
मन्त्रयामास नृपतिस्तेन मन्त्रविदा समम् || ३३-४४ ||

विकटाक्षस्य वृत्तान्तं सर्वमाख्याय तत्त्वतः |
परैरजययतां चास्य युद्धे संमुखवर्तिभिः || ३३-४५ ||

येनोपायेन भगवन् जेष्यामस्तं दुरासदम् |
ब्रूहि तं सकलाः स्वस्था भवेयुर्मामिकाः प्रजाः || ३३-४६ ||

एवमुक्तस्तदा तेन भूभुजा स पुरोहितः |
चिन्तयित्वा चिरायैतदुवाच मणिशेखरम् || ३३-४७ ||

प्. ३०६) सत्यं न शक्यते जेतुं युद्धे स वरदर्पितः |
भगवन्तमृते विष्णुं शङ्खचक्रगदाधरम् || ३३-४८ ||

नीलजीमूतसंकाशं पुण्डरीकायतेक्षणम् |
अप्रमेयं जगन्नाथमाश्रितार्तिविनाशनम् || ३३-४९ ||

उत्तुङ्गमङ्गलगुणं दैत्यचक्रप्रमर्दनम् |
नास्त्युपायान्तरं लोके तत्समं जगतीपते || ३३-५० ||

अतस्तं शरणं गच्छ सर्वभावेन भूपते |
चक्ररूपधरं देवं भक्तरक्षणदीक्षितम् || ३३-५१ ||

तत्प्राप्त्युपायं जानाति दुर्वासा मुनिसत्तमः |
तत्प्रासादात् तमसुरं संहर्तुं सकलं क्षमम् || ३३-५२ ||

तमृषिं सर्वभूतानां भीषणं गच्छ सांप्रतम् |
एवमेवेति निश्चित्य राजा परमधार्मिकः || ३३-५३ ||

निर्जगाम पुरात् तस्मात् सार्धं तेन पुरोधसा |
हिमवच्छिखरे रम्ये तपस्यन्तं महामुनिम् || ३३-५४ ||

वसानं वल्कले शुभ्रे शुभ्रयज्ञोपवीतिनम् |
जटाजिनधरं शान्तं ज्वलत्पावकसंनिभम् || ३३-५५ ||

तं तथावस्थितं राजा जगाम सपुरोहितः |
स मुनिस्तौ मुनिश्रेष्ठो दृष्ट्वा राजपुरोहितौ || ३३-५६ ||

तौ समभ्यर्च्य विधिना स्वागतं व्याजहार ह |

प्. ३०७) इमं देशमनुप्राप्तौ किमर्थं वनगोचरम् || ३३-५७ ||

भवन्तौ लक्षये साक्षाद् ब्रह्मक्षत्रे सविग्रहे |
प्रमगन्दसुतं वीर जाने त्वां मणिशेखरम् || ३३-५८ ||

सप्तद्वीपवती पृथ्वी तव वश्येति शुश्रुम् |
सर्वेष्वङ्गादिधर्मेषु भवतः किमनामयम् || ३३-५९ ||

प्रजाः पालयसे सर्वाः स्वधर्मस्था महीपते |
क्रतुं पुरोहितं लब्ध्वा भवतः किं न सेत्स्यति || ३३-६० ||

अनूचानो मुनिः श्रेयान् सर्वेषां च तपस्विनाम् |
शान्तो दान्तः शुचिः श्रीमान् सत्यवादी दृढव्रतः || ३३-६१ ||

धर्मज्ञः सर्वशास्त्रज्ञः सर्वकर्मसु कोविदः |
कर्मठः शीलसंपन्नो यायजूको निरामयः || ३३-६२ ||

कृपानुरक्तः सर्वेषु समबुद्धिः समाधिमान् |
दैष्टिकः परमोदारो धृतिमान् राजसत्कृतः || ३३-६३ ||

सर्वैरनुमतः शश्वद् भक्तिमान् पुरुषोत्तमे |
षण्णां समयधर्माणामभिज्ञो नयकोविदः || ३३-६४ ||

दयालुरभिजातश्च साधकः सर्वमन्त्रवित् |
अन्यैश्च सद्गुणैर्युक्तः पुरोहित इति स्मृतः || ३३-६५ ||

ईदृशोऽयं क्रतुः साक्षाद् बृहस्पतिरिवापरः |
अनेन सर्वकार्याणि कुरुष्व मणिशेखर || ३३-६६ ||

प्. ३०८) तथापि कैश्चिदरिभिः परिभूत इवागतः |
आख्याहि सर्वं नृपते किमागमनकारणम् || ३३-६७ ||

एवमुक्त्वा महातेजा विरराम तपोधनः |
अथ क्रतुर्मुनिश्रेष्ठः प्राह दुर्वाससं प्रति || ३३-६८ ||

राजकार्यमशेषेण समागमनकारणम् |
स्वराज्यं विकटाक्षेण पीड्यमानं दुरात्मना || ३३-६९ ||

बलं महासुरस्यास्य दुर्जयत्वमरातिभिः |
प्रजापतेर्वरप्राप्तिं तत्संततिविजृम्भणम् || ३३-७० ||

एवं बहुविधं तस्य चेष्टितं लोकगर्हितम् |
व्याहृत्य प्रणिपत्यैनमुवाच विनयान्वितः || ३३-७१ ||

ब्रूहि तस्य जयोपायं त्वामयं शरणं गतः |
त्वमापदः परित्राहि राजानं धर्मवत्सलम् || ३३-७२ ||

परित्रातान्यनेनैव भुवनानि तपोधन |
एवमुक्त्वा मुनिवरं प्रणिपत्य पुरः स्थितौ || ३३-७३ ||

कृपया परया वीक्ष्य षड्वर्णं मन्त्रमुत्तमम् |
सौदर्शनं तयोः प्रादाच्चतुर्वर्गफलप्रदम् || ३३-७४ ||

अनेन साधयाभीष्टमेतेनैव पुरोधसा |
पुरोधा एव राज्ञां हि दृष्टादृष्टार्थसाधकः || ३३-७५ ||

विशेषेणास्य देवस्य प्रतिष्ठाराधनादिषु |

प्. ३०९) वैगुण्यमस्य तत् सर्वमपराधात् पुरोधसः || ३३-७६ ||

तथा साद्गुण्यमस्यैव राज्ञः कार्येषु भूपते |
अन्यैः पौरोधसैः कार्यं कार्यमेतस्य तच्च वै || ३३-७७ ||

इत्युक्त्वा तौ तदा प्राह पुरावृत्तं महामुनिः |
वाराहं रूपमास्थाय भगवान् पुरुषोत्तमः || ३३-७८ ||

उज्जहार भुवं कल्पे वाराहे सलिलात् ततः |
तदाह परमप्रीता देवं देवी वसुंधरा || ३३-७९ ||

प्रियार्थमनुरक्तानां सदा भूमण्डले त्वया |
वर्तितव्यं जगन्नाथ प्रियां तनुमुपेयुषा || ३३-८० ||

एवमुक्तस्तया देव्या तदा प्रभृति केशवः |
सालग्रामाह्वये पुण्ये न्यवसन्मण्डले भुवः || ३३-८१ ||

सुदर्शनवपुः श्रीमान् भगवान् भक्तवत्सलः |
अद्यापि देशमाहात्म्याद् भक्तानामनुकम्पया || ३३-८२ ||

भुवः प्रार्थनया तत्र नित्यं संनिहितो हरिः |
अत्र तप्तं तपो यत् तत् सहस्रगुणितं भवेत् || ३३-८३ ||

मनुष्याः पशवस्तत्र क्रिमयश्च पतत्रिणः |
ये मृताः शङ्खचक्राङ्कास्ते भवन्ति न संशयः || ३३-८४ ||

भगवान् पुण्डरीकाक्षः सुदर्शनवपुर्धरः |
संनिधत्ते सदा तत्र सन्मङ्गलगुणार्णवः || ३३-८५ ||

तद्देशवासिनो मर्त्याः सुरास्तिर्यञ्च एव च |

प्. ३१०) तरवश्चाचलाः सर्वे चक्रमुद्राङ्कितास्तदा || ३३-८६ ||

सरस्वत्यास्तटे पुण्ये सालग्रामे जनार्दनम् |
चक्ररूपं समाराध्य पूर्वोक्तेनैव वर्त्मना || ३३-८७ ||

तत्प्रसादात् सपत्नांस्त्वं जहि दुष्टविचेष्टितान् |
ततो निष्कण्टकां भूमिं पालयैनां पुरा यथा || ३३-८८ ||

एवमुक्त्वा मुनिश्रेष्ठो राजानं सपुरोहितम् |
उपारराम भगवान् दुर्वासा यमिनां वरः || ३३-८९ ||

ततः प्रणम्य तं राजा पुरोधाश्चापि जग्मतुः |
जैत्रं विमानमारुह्य नैचाशाखपुरं प्रति || ३३-९० ||

सालग्रामं ततो गत्वा भगवन्तं जनार्दनम् |
संभृत्य सर्वसंभारांश्चक्ररूपं जगत्पतिम् || ३३-९१ ||

पुरोधसैव नृपतिरर्चयामास मन्त्रतः |
अर्चनेन जपेनैव ध्यानेन च महीपतिः || ३३-९२ ||

तोषयामास मासेन भक्त्या परमया हरिम् |
आविर्बभूव स तदा चक्ररूपी महीपतेः || ३३-९३ ||

गदामुसलशङ्खारिधनुःपाशाङ्कुशाम्बुजान् |
अष्टाभिर्बाहुभिर्दिव्यैर्बिभ्रत् पिङ्गललोचनः || ३३-९४ ||

ऊर्ध्वपिङ्गलकेशाढ्यो रक्तवर्णो महाद्युतिः |
दंष्ट्राकरालवदनः पङ्कजासनसंश्रितः || ३३-९५ ||

प्. ३११) रक्ताम्बरधरो दृप्तः सर्वभूषणभूषितः |
दिव्यमालाधरोरस्कः सस्मितं समुदैक्षत || ३३-९६ ||

समुदियाय ततो हरिवक्षसः
प्रतिहताखिललोकविलोचनम् |
वलयिताचिररोचिरिवाम्बरात्
परमचक्रमथैन्द्रमतिद्युति || ३३-९७ ||

प्रथममेकमथो दश तच्छतं
दशशतक्रमतो नियुतायुते |
भवदथो बहुधा सकलं नभः
कलितचक्रमभूदतिभीषणम् || ३३-९८ ||

युगपद् विकटाक्षदानवं विनिहत्याखिलबान्धवैः सह |
तदिहाविषयं व्यतिष्ठत क्षणमाप्लुत्य ययौ सुदर्शनः || ३३-९९ 
||

शशास पृथ्वीं ससमुद्रकाननां
जिताखिलद्वीपवतीं सपत्तनाम् |
यथा शचीशस्त्रिदिवं सदैवतं
पवित्रकीर्तिर्मणिशेखरस्तथा || ३३-१०० ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
मणिशेखरोपाख्यानवर्णनं नाम 
त्रयस्त्रिंशोऽध्यायः || ३३ ||

आदितः श्लोकाः २०४८



ब्रह्मास्त्रादिमन्त्रस्वरूपनिरूपणं नाम 
चतुस्त्रिंशोऽध्यायः

ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् |
सुदर्शनस्य तद् दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि ||

ब्रह्मास्त्रादिमन्त्रस्वरूपप्रश्नः

नारदः �

भगवन् सर्वधर्मज्ञ सर्वलोकनमस्कृत |
उक्तं चक्राद्विनिष्क्रान्तमस्त्रजातमिह प्रभो || ३४-१ ||

तेषां स्वरूपं मन्त्राणां सर्वेषां वक्तुमर्हसि |
विना त्वां न हि पश्यामि वेत्तारं कमपीश्वर || ३४-२ ||

तदुत्तरकथनाय तेषां गुह्यतमत्वाख्यानम्

अहिर्बुध्न्यः �

महर्षे यत् त्वया पृष्टमेतद् गुह्यतमं परम् |
सुदुर्लभमनाख्येयं कस्मैचित् सर्वसाधकम् || ३४-३ ||

तथापि तव वक्ष्यामि भक्तोऽसीति महामुने |
त्वयाप्येतन्न दातव्यं सुरासुरसमर्चितम् || ३४-४ ||

१ � ब्रह्मास्त्रम्

प्. ३१३) फान्तं वह्निसमायुक्तं व्योम हालासमन्वितम् |
मेषद्वयं दन्तयुतं हालाहलमतः परम् || ३४-५ ||

घनाद्यं वायुपूर्वं च दन्तयुक्तमथान्तिमम् |
सरसं चर्क्षपर्यायं भान्तं भृगुमतः परम् || ३४-६ ||

अम्बरं वायुसंयुक्तमरिमर्दनमप्यतः |
प्रदीप्तमथ वक्तव्यं परमं च पदं ततः || ३४-७ ||

तत्ते पदे प्रयोक्तव्ये गायत्र्या मध्यमं ततः |
पदत्रयं प्रयोक्तव्यमेतद् ब्रह्मास्त्रमीरितम् || ३४-८ ||

२ � दण्डचक्रम्

जीवः पञ्चमवर्गादिश्चतुर्थाद्योऽन्तिमान्वितः |
भृगुः सदीर्घो दण्डाद्यो मेषो यष्ट्यपराह्वयः || ३४-९ ||

आत्मने च पदं तत्र चक्रायेति पदं ततः |
वर्मान्त एष मन्त्रस्तु दण्डचक्रमितीष्यते || ३४-१० ||

३ � कालचक्रम्

वारुणं मायया युक्तं वान्तं वारुणसंयुतम् |
प्. ३१४) यूपान्तं वह्निना युक्तं मोऽथ साग्निरथात्रियुक् || ३४-११ ||

धान्तं कालात्मनेत्येतच्चक्रायेति पदं ततः |
फडन्त एष मन्त्रस्तु कालचक्रः प्रकीर्तितः || ३४-१२ ||

४ � धर्मचक्रम्

मोन यक्राच नेत्मर्मा तथा ध नमयेति च |
निलखीत्यपिचाकारो व्युत्क्रमेण प्रदृश्यते || ३४-१३ ||

धर्मचक्रमिमं मन्त्रं विदुः पूर्वे महर्षयः |

५ � विष्णुचक्रम्

तारपूर्वं च हृदयं भगाद्यन्तौ वनादिमः || ३४-१४ ||

चण्डीशयुक्त आषाढस्तीव्रतेजस इत्यपि |
पर्यायं लक्षसंख्याया आरेति च पदं ततः || ३४-१५ ||

परमत्र प्रयोक्तव्यं भिन्धीति च पदं ततः |
भीषयेत्यपि वक्तव्यं विष्णुचक्रमिदं विदुः || ३४-१६ ||

६ � इन्द्रचक्रम्

यषशो कं तथा नीवानदा वन्नपिरूमहि |
मिन्नेलज्वेति तारं च इन्द्रचक्रमिदं स्मृतम् || ३४-१७ ||

७ � वज्रास्त्रम्

तारं चतुर्मुखः स्वङ्गनाथवान् दीर्घसंयुतः |
प्. ३१५) पिनाकी दीर्घसंयुक्तो जलाद्यं मायि सोमराट् || ३४-१८ ||

फलान्तं भीषणपदं दम्भोले इत्यपि क्रमात् |
वर्मास्त्रयुक्तं विज्ञेयं वज्रास्त्रमिदमुत्तमम् || ३४-१९ ||

८ � त्रिशूलम्

हृत्पूर्वं वह्निमायायुगाषाढो मायया बकः |
वह्निर्भृगुः सचण्डीशः प्रयोक्तव्यस्ततः परम् || ३४-२० ||

अथ शूलवरायेति भीमरूपपदं तथा |
दारयेति पदं तत्र मारयेति पदं ततः || ३४-२१ ||

भीषयेति शिरोऽन्तं च त्रिशूलमिदमीरितम् |

९ � ब्रह्मशिरोऽस्त्रम्

क्रोधी दण्डी च चण्डीशवीरान्तं वृश्चिकादिमम् || ३४-२२ ||

आषाढयुक् सचण्डीशो हुं फड् ब्रह्मशिरः स्मृतम् |

१० � ऐषीकास्त्रम्

हास्वा पक्षि यवद्रावि न्यंसैरप मरेति च || ३४-२३ ||

पकारं व्युत्क्रमेणेदमैषीकं परमं स्मृतम् |

११ � मोदकी

भृगुः क्रोधी पिनाकी च सानन्तो मित्र इत्यपि || ३४-२४ ||

प्. ३१६) संतापनान्ते माया स्यान्मोदकान्ते च तां न्यसेत् |
कवचास्त्रयुतो मन्त्रो मोदकी स्याद् गदाह्वया || ३४-२५ ||

१२ � शिखरी

लोहितश्च भुजंगेशो भृगुर्भौतिकसंयुतः |
मुण्डः सवाली खड्गीशो दीर्घयुक्तश्च पावकः || ३४-२६ ||

उमेशो मायया युक्तः शिखरीति पदं ततः |
ततो भेदिनि फट् चैव शिखरी स्याद् गदाह्वया || ३४-२७ ||

१३ � धर्मपाशास्त्रम्

वप्रान्तमाद्यं चण्डस्य मण्डपे मध्यमं ततः |
दुर्वृत्तेति पदं तत्र गजपर्यायमप्युत || ३४-२८ ||

द्विरावृत्तं बन्धयेति धर्मपाशमिदं विदुः |

१४ � कालपाशास्त्रम्

अत्रिर्मायान्वितः श्वेतः ससोमेशोऽथ पावकः || ३४-२९ ||

षष्ठस्वरसमायुक्तो लोहितश्च ततः क्रमात् |
विष्टम्भयेति च पदं द्विरावृत्तमतः परम् || ३४-३० ||

वर्मान्त एष मन्त्रस्तु कालपाश इतीरितः |

१५ � वरुणपाशास्त्रम्

तुन्दिलेति पदं पूर्वं सर्वेति च पदं ततः || ३४-३१ ||

प्. ३१७) वारणेति ततो घोररूपेति च पदं क्रमात् |
वर्म फट् चेति मन्त्रोऽयं वारुणं पाशमुत्तमम् || ३४-३२ ||

१६ � आद्योऽशनिः

लोहितश्चैव वह्निश्च कूर्मः साषाढकं विषम् |
भारभूतियुतः क्रोधी ततश्च मतिपश्चिमः || ३४-३३ ||

अथ हस्तापरं नाम शोषयेति द्विरुच्चरेत् |
अशनिद्वितयादाद्यमिमं मन्त्रं विदुर्बुधाः || ३४-३४ ||

१७ � अन्योऽशनिः

यषभी णरदानोमरप इत्यपरोऽशनिः |

१८ � पैनाकास्त्रम्

अमरेशोऽथ खान्तोऽग्निसंयुक्तो दण्ड इत्यपि || ३४-३५ ||

अङ्कुशो भिन्धि भिन्धीति पैनाकममितद्युति |

१९ � नारायणास्त्रम्

विष्णुर्दण्डी पुनश्चाद्यो भुजङ्गो दीर्घसंयुतः || ३४-३६ ||

आषाढो मायया युक्तः सुदर्शनपराह्वयः |
दारणेति पदं तत्र विश्वमूर्ते इति क्रमात् || ३४-३७ ||

वर्मास्त्रे च तथा ज्ञेये नारायणमिदं स्मृतम् |

२० � पाशुपतास्त्रम्

सपिनाकी बको बिन्दुर्महामायासमन्वितः || ३४-३८ ||

प्. ३१८) लोहितोऽथ बकश्चायं पञ्चमस्वरसंयुतः |
कवचास्त्रे प्रयोक्तव्ये एतत् पाशुपतं स्मृतम् || ३४-३९ ||

२१ � आग्नेयास्त्रम्

तारं ततश्च हृदयं बहुवर्णाय चेत्यथ |
वृत्तपिङ्गलशब्दं च लोचनेति ततः क्रमात् || ३४-४० ||

विश्वामित्रपदं चापि तथा प्रशमनेति च |
दहेति शोषयेत्येवं प्रयुञ्ज्याद् भीषयेति च || ३४-४१ ||

एतदाग्नेयमत्युग्रं सुरासुरसुपूजितम् |

२२ � दयितास्त्रम्

बकश्च सूक्ष्मश्चण्डश्च भुजङ्गो दीर्घदण्डवान् || ३४-४२ ||

व्योम खड्गीशसंयुक्तं वाली प्रक्षेपणेति च |
वर्मान्तमेतं मन्त्रं तु दयितं परिचक्षते || ३४-४३ ||

२३ � वायव्यास्त्रम्

वालिनं दण्डसहितं त्रिरावृत्तं विनिर्दिशेत् |
यक्षरक्षःपदे चैव पिशाचादीनिति क्रमात् || ३४-४४ ||

अमित्रांश्चेति च पदं ब्रूयाद् दूरमतः परम् |
द्विरावृत्तं ततः कुर्यादुत्सारयपदं क्रमात् || ३४-४५ ||

वायव्यमेतद् विख्यातं त्रैलोक्ये सर्ववन्दितम् |

२४ � हयशिरोऽस्त्रम्

व्योम दण्डयुतं व्योम वाली शीताद्यमक्षरम् || ३४-४६ ||

प्. ३१९) श्वेतो वह्नियुतो दीर्घो भुजंगो दीर्घसंयुतः |
आषाढोऽथ महामायासंयुतो मुण्डमण्डितः || ३४-४७ ||

कबलीकुर्विति ब्रूयादयं हयशिरोमनुः |

२५ � क्रौञ्चास्त्रम्

नपन्तासरपेत्येष फडन्तः क्रौञ्च ईरितः || ३४-४८ ||

२६ � प्रथमा शक्तिः

णिरदाविरप र्तेमूप्तदी व्युत्क्रमतो मनुः |
वर्मान्त एष शक्तिभ्यामाद्यः सर्वारिभीषणः || ३४-४९ ||

२७ � द्वितीया शक्तिः

नेसेतप्रो र्णिककुशं र्तेमूज्रव इतीरितः |
व्युत्क्रेमेण हुमन्तोऽयं शक्तिभ्यामपरो मनुः || ३४-५० ||

२८ � कङ्कालास्त्रम्

शिवोत्तमः सबिन्दुश्च क्रोधी दीर्घान्वितोऽनलः |
भान्तो दीर्घसमायुक्तो वाली पडिति चान्ततः || ३४-५१ ||

कङ्काल एष कथितो मन्त्रः सर्वभयंकरः |

२९ � मुसलास्त्रम्

चण्डाद्यन्तौ क्रमान्न्यस्य रूपाद्यन्तौ ततः परम् || ३४-५२ ||

प्. ३२०) आवर्तयद् घातयेति तदेतन्मुसलं स्मृतम् |

३० � कापालास्त्रम्

चण्डो भुजङ्गश्चात्रिश्च बको वह्निसमायुतः || ३४-५३ ||

मुण्डो द्विगण्डो मायी मा मेषद्वयमतः परम् |
खड्गीशो भौतिकयुतो वह्निश्चण्डीशसंयुतः || ३४-५४ ||

अस्त्रान्त एष मन्त्रः स्यात् कापालमतिभीषणम् |

३१ � कङ्कणी

अत्रिः सदीर्घो वह्निश्च मायया तु समन्वितः || ३४-५५ ||

आषाढोऽनन्तसहितो वह्निर्दीर्घसमन्वितः |
आद्यश्चतुर्थवर्गस्य चण्डीशेन समन्वितः || ३४-५६ ||

दमयेति द्विरावृत्त्या मनुरेष तु कङ्कणी |

३२ � वैद्याधरास्त्रम्

हृदयं प्रथमं न्यस्य भगेति च पदं ततः || ३४-५७ ||

वतीत्येतदपि ब्रूयान्महामाये इति क्रमात् |
कवचास्त्रे प्रयोक्तव्ये एतद्वैद्याधरं परम् || ३४-५८ ||

३३ � असिरक्तास्त्रम्

खण्डिताद्यरिपर्यायं पदं शक्ते इति क्रमात् |
वर्मान्तमसिरक्ताख्यमस्त्रमेतदुदाहृतम् || ३४-५९ ||

३४ - गान्धर्वास्त्रम्

प्. ३२१) क्रोधी पिनाकिसंयुक्तो दण्डभौतिकसंयुतः |
मोहयेति द्विरभ्यस्य मनुर्गान्धर्व इष्यते || ३४-६० ||

३५ � प्रस्थापनास्त्रम्

पञ्चान्तकः सदण्डः स्यादथो गणपते अपि |
लोकेत्यनन्तरं ब्रूयादमित्रानित्यनन्तरम् || ३४-६१ ||

प्रस्थापयेत्यथाभ्यस्य प्रस्थापनमुदाहृतम् |

३६ � प्रशमनास्त्रम्

लोहितः सानलो जीवो महामायासमन्वितः || ३४-६२ ||

अत्रिर्द्विरण्डः पञ्चारिर्लान्तो मायी तलादिमः |
मायारूपिणि चेत्येतत् पदमन्ते प्रयोजयेत् || ३४-६३ ||

एतत् प्रशमनं नाम सर्वशत्रुनिवारणम् |

३७ � सौर्यास्त्रम्

तारं ततश्च हृदयं परायेति पदं ततः || ३४-६४ ||

परेति पदमुच्चार्य तेजः पदमनन्तरम् |
निबर्हणाय चेत्येतत् फडन्तं सौर्यमुच्यते || ३४-६५ ||

३८ � दर्पणास्त्रम्

अत्रिर्दण्डी च खड्गीशो मायया च समन्वितः |
प्. ३२२) अत्रिः सदीर्घो वह्निश्च मायी चाषाढकः स्मृतः || ३४-६६ ||

अत्रिर्लोहितयुक्तश्च वह्निर्वर्म च फट् ततः |
दर्पणास्त्रमिदं प्रोक्तं सर्वारिबलमर्दनम् || ३४-६७ ||

३९ � शोषणास्त्रम्

बको दन्ती च शुक्राद्यो मायायुक्तस्तलादिमः |
वैरीति मानसेत्येतत् प्रयोज्यं वर्म चान्ततः || ३४-६८ ||

एतच्छोषणमित्युक्तं विश्वारातिक्षयंकरम् |

४० - संतापनास्त्रम्

आषाढो दीर्घसंयुक्तो लोहितो माययान्वितः || ३४-६९ ||

आषाढो लोहितो वह्निर्भृगुर्भौतिकसंयुतः |
मुण्डयुक्तं सवालि स्याद् भृगुराकाश एव च || ३४-७० ||

स्रमूर्ते इति च न्यस्य संतापयपदं ततः |
आवर्तयेदिमं मन्त्रं संतापनमुदाहृतम् || ३४-७१ ||

४१ � विलापनास्त्रम्

भृगुर्भौतिकसंयुक्तः सवह्निर्दण्डसंयुतः |
महाकालः सदीर्घः स्याद् वाली दीर्घान्वितस्ततः || ३४-७२ ||

आत्मने तु पदं पश्चात् फडन्तः स्याद्विलापनम् |

४२ � मदनास्त्रम्

हुं येमाहामरर्वादु व्युत्क्रान्तं मदनं स्मृतम् || ३४-७३ ||

४३ � कंदर्पदयितास्त्रम्

प्. ३२३) चलगण्डमथो व्योम सामरधीश्वरं ततः |
महाकलः सदन्तः स्याद् व्योम मेषस्ततः परम् || ३४-७४ ||

मायाविन्निति च ब्रूयादस्त्रायेति पदं ततः |
फडन्त एष मन्त्रस्तु कंदर्पदयितं स्मृतम् || ३४-७५ ||

४४ � पैशाचास्त्रम्

निहमोरप इत्येष व्युत्क्रान्तः सशिरोमनुः |
पैशाचमिदमाख्यातमखिलारिविमर्दनम् || ३४-७६ ||

४५ � तामसास्त्रम्

अजेश्वरं त्रिरावृतं सदण्डं प्रथमं पठेत् |
तिमिरेति पदं ब्रूयाद्धस्तपर्यायमेव च || ३४-७७ ||

प्रतिसैन्यं पदं पश्चात् संवृण्विति समभ्यसेत् |
एतत् तामसमित्युक्तमस्त्रं सर्वारिमोहनम् || ३४-७८ ||

४६ � सौमनास्त्रम्

विष्णुर्दन्ती महाकालः शिवोत्तममतः परम् |
शक्ते इति पदं पश्चात् परस्तम्भन इत्यतः || ३४-७९ ||

वर्मास्त्रे च ततो ब्रूयादेतत् सौमनमुच्यते |

४७ � संवर्तास्त्रम्

भुजङ्गो दण्डवान् पश्चाद्रिपूनिति पदं वदेत् || ३४-८० ||

प्. २२४) क्षिपेति द्विः शिरोऽन्तं स्यात् संवर्तमिदमुत्तमम् |

४८ � मौसलास्त्रम्

तिग्मेति वृत्ते इति च पदे पूर्वं पठेत् क्रमात् || ३४-८१ ||

भिन्धीति च द्विरभ्यस्तं शिरोऽन्तं मौसलं स्मृतम् |

४९ � सत्यास्त्रम्

तारं प्रणामपर्यायं परमार्थाय इत्यथ || ३४-८२ ||

रिपूनिति पदं ब्रूयाज्जहीत्येतद् द्विरभ्यसेत् |
सत्यमस्त्रमिदं प्रोक्तं सर्वशत्रुनिबर्हणम् || ३४-८३ ||

५० � मायाधरास्त्रम्

तारं ततश्च हृदयं देवायेति पदं वदेत् |
मायात्मने इति पदं पठित्वा तदनन्तरम् || ३४-८४ ||

फडन्त एष मन्त्रस्तु मायाधरमुदीरितम् |

५१ � घोरास्त्रम्

शिवोत्तमः सदण्डश्च पुनश्चायं सदन्तकः || ३४-८५ ||

वह्निस्ततो भुजङ्गः स्यदङ्घ्रीशेन च संयुतः |
लोहितो दीर्घयुग्वाली चण्डायेति पदं वदेत् || ३४-८६ ||

शिरोऽन्त एष मन्त्रस्तु घोरमस्त्रमुदीरितम् |

५२ � रत्यस्त्रम्

भृगुरौद्रद्विकं रेफं द्विः कृत्वा प्रादिकान् पुनः || ३४-८७ ||

प्. ३२५) शिवोत्तमं ससत्यं च भुजङ्गेशस्ततः परम् |
आषाढोऽमरयुङ्मेषं रत्यस्त्रं च पवित्रकम् || ३४-८८ ||

५३ � अघोरास्त्रम्

चटं वीप्स्य पुनः प्रादिं क्रोधीशं व्योम चाभ्यसेत् |
वारुणं च तथा कालं द्विर्वामनसबिन्दुकम् || ३४-८९ ||

मीनमावृत्य मेषं च आषाढं लोहितं पुनः |
शक्त्याधिकमघोरास्त्रं वर्मास्त्रान्तमुदीरितम् || ३४-९० ||

५४ � सौमास्त्रम्

भृगुं सानुग्रहाधीशं दण्डिनं प्रथमं पठेत् |
द्विषन्तं पदमुच्चार्य तत उद्वेजयेति च || ३४-९१ ||

अन्त्यं द्विरभ्यसेदेतत् सौमास्त्रमिदमीरितम् |

५५ � त्वाष्ट्रास्त्रम्

प्रणवं हृदयं पूर्वं भृगुस्तेनैव संयुतः || ३४-९२ ||

क्रोधी पिनाकी मेषश्च मायया च समन्वितः |
महाकालद्वयं साग्निदीर्घयुक्तं ततः परम् || ३४-९३ ||

भारभूतियुगाषाढो मीनो दीर्घसमन्वितः |
धाम्ने इति पदं ब्रूयात् परायेति पदं ततः || ३४-९४ ||

एतत् त्वाष्ट्रं समाख्यातं सर्वलोकनमस्कृतम् |

५६ � दारुणास्त्रम्

विष्णुर्दण्डी पुनश्चाद्यो भुजंगो दीर्घसंयुतः || ३४-९५ ||

प्. ३२६) आषाढो मायया युक्तो ज्वलनो बिन्दुसंयुतः |
चतुर्मुखश्च क्रोधीशः फडन्तः स्यात्तु दारुणम् || ३४-९६ ||

५७ � भगास्त्रम्

विपक्षादिममध्यान्तान् पठेद् विभजनेति च |
प्रवृत्तायेति च पदं भगेति तदनन्तरम् || ३४-९७ ||

आत्मने इति निर्दिश्य भगास्त्रं तत् फडन्तिमम् |

५८ � शीतेष्वस्त्रम्

बकस्त्रिमूर्तिसहित आषाढश्च शिखी ततः || ३४-९८ ||

पिनाकी खड्गिको मायी लोहितश्च तथोपरि |
संवर्तकः सदण्डश्च क्षिपेति द्विः पठेत् ततः || ३४-९९ ||

शिरोऽन्त एष मन्त्रस्तु शीतेषुरभिधीयते |

५९ � मानवास्त्रम्

लोहितश्च भुजंगश्च दीर्घो वाल्यथ लोहितः || ३४-१०० ||

अग्निर्भान्तश्च वाली च सवह्निर्दीर्घसंयुतः |
अत्रिर्दीर्घसमायुक्तो भेदिने इति च क्रमात् |
भीमरूपाय चेत्युक्त्वा नमोऽन्तं मानवं स्मृतम् || ३४-१०१ ||

६० � रौद्रास्त्रम्

दहेति द्विरभ्यस्य पूर्वं प्रचण्ड �
प्रयोगं विधायाथ रूपेति पश्चात् |

प्. ३२७) ततो रुद्रधाम्ने न्यस्य पश्चा �
च्छिरोवृत्तमेतत् परं रौद्रमाहुः || ३४-१०२ ||

६१ � प्रस्वापनास्त्रम्

अत्रिस्त्रिमूर्तिसहितोऽथ शिवोत्तमश्च
साग्निर्भृगुस्त्वमरनायकसप्रयुक्तः |
सुप्त्यन्तिमः करिपदं च ततः प्रयोज्यं
मायात्मिके इति फडन्तमसौ मनुः स्यात् || ३४-१०३ ||

प्रस्वापनं तदिदमाहुरशेषवैरि-
सेनासमस्तपरिमोहनकारि मुख्यम् |
इत्थं समस्तपरमास्त्रसमुद्धृतिस्तु
तत्त्वान्मया विरचिता परमेष्ठिसूनो || ३४-१०४ ||

तारं सद्योजातमाषाढमन्ते
खड्गेशानं भौतिकेनैव युक्तम् |
वह्निं मायासंवृतं तत्र चोक्त्वा
हृत्पर्यायं वर्म फट् चान्ततः स्यात् || ३४-१०५ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
ब्रह्मास्त्रादिमन्त्रस्वरूपनिरूपणं नाम 
चतुस्त्रिंशोऽध्यायः || ३४ ||

आदितः श्लोकाः २१५३



संहारास्त्रस्वरूपनिरूपणं नाम पञ्चत्रिंशोऽध्यायः

ध्यातं स्कृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् |
सुदर्शनस्य तद् दिव्यं भर्गोदेवस्य धीमहि ||

संहारास्त्रस्वरूपप्रश्नः

नारदः �

भगवन् पूर्वमाख्यातं संहारास्त्राण्यशेषतः |
सुदर्शनस्यापराङ्गान्निर्जग्मुरिति चेश्वर || ३५-१ ||

तेषां स्वरूपविज्ञाने वर्तते मे कुतूहलम् |
वक्तुमर्हस्यशेषेण यदि सानुग्रहो मयि || ३५-२ ||

तदुत्तरकथनारम्भः

अहिर्बुध्न्यः �

तदेतत् परमं गुह्यं पुरा नारायणेरितम् |
भक्तोऽसीति तव स्नेहाद् वक्ष्यामि शृणु नारद || ३५-३ ||

१ � सत्यवदस्त्रम्

लोहितोऽग्निसमायुक्तः खड्गीशो भारभूतिमान् |
आषाढयुग्मं मुण्डश्च मायी स्यात् खड्गनायकः || ३५-४ ||

प्. ३२९) साग्न्याषाढयुगं पश्चात् क्रोधीशं निर्दिशेत् ततः |
परमेष्ठिन्निति ब्रूयादथो ऋतमिति क्रमात् || ३५-५ ||

पिबेति सशिरोमन्त्रः सत्यवानिति विश्रुतः |

२ � सत्यकीर्त्यस्त्रम्

तारं ततश्च हृदयं सत्यधाम्न इति क्रमात् || ३५-६ ||

शमयेति द्विरावृत्तं सत्यकीर्तिरिति स्मृतम् |

३ - धृष्टास्त्रम्


अत्रिः सामरनाथश्च साग्निः पञ्चान्तकः स्मृतः || ३५-७ ||

महाकालश्च मज्जा च साग्निश्चोमापतिस्तथा |
प्रसादयेत्यथाभ्यस्तं धृष्टमस्त्रमिदं विदुः || ३५-८ ||

४ - रभसास्त्रम्

क्रोधी पिनाकी मायी स्यात् खड्गी मायासमन्वितः |
अत्रिः पिनाकी मुण्डश्च दीर्घयुक्तो रसस्तथा || ३५-९ ||

अग्निर्द्विरण्डश्च भृगुर्दीर्घो वाली ततः परम् |
नमोऽन्त एष मन्त्रस्तु रभसः परिकीर्तितः || ३५-१० ||

५ � प्रतीहारतरास्त्रम्

तारं शिरोयुतं मन्त्रं प्रतीहारतरं विदुः |

६ � पराङ्मुखास्त्रम्

प्. ३३०) लोहितो वह्निसंयुक्तः स्तुतेति च पदं ततः || ३५-११ ||

स्तोभात्मने इति ब्रूयात् पराङ्मुख इति क्रमात् |
आयेति च हृदन्तं तु पराङ्मुखमुदाहृतम् || ३५-१२ ||

७ � अवाङ्मुखास्त्रम्

अमरेशस्तथात्रिश्च सवाल्याषाढनायकः |
विद्रावणायेति पदमवेति तदनन्तरम् || ३५-१३ ||

नतेति च प्रयोक्तव्यं फलाय तदनन्तरम् |
शिरोयुक्तमिमं मन्त्रं मन्त्रिणोऽवाङ्मुखं विदुः || ३५-१४ || 

८ � लक्षाक्षास्त्रम्

नियुतापरपर्यायं भेदिने इत्यनन्तरम् |
निरासकेति चावृत्तं पदमायेति चेत्यथ || ३५-१५ ||

हृदयान्तमिमं मन्त्रं लक्षाक्षं परिचक्षते |

९ � विषमास्त्रम्

खड्गीशो मायया युक्तः कूर्मो मायासमन्वितः || ३५-१६ || 

आषाढो वह्निसहितो लोहितश्चाग्निसंयुतः |
भृगुः सदीर्घो वह्निश्च मर्षयेति द्विरभ्यसेत् || ३५-१७ ||

एतद्विषममित्युक्तमस्त्रं परमदुर्जयम् |

१० � दृढनाभास्त्रम्

शान्तिं पदं न्यसेत् पूर्वं कुर्वित्येतदतः परम् || ३५-१८ ||

निबिडेति ततो न्यस्य गात्रशब्दं ततः परम् |
विष्कम्भेति शिरोऽन्तं च दृढनाभमुदाहृतम् || ३५-१९ ||

११ � संहारकास्त्रम्

हास्वा यक्राचतसृवि मोन ओं व्युत्क्रमो मनुः |
संहारकमिदं चास्त्रं विदुः पूर्वे महर्षयः || ३५-२० ||

१२ � दशाक्षास्त्रम्

खड्गीशो मायया युक्तस्तेन युक्तो बकस्तथा |
वान्तो दीर्घसमायुक्त आषाढो मुण्ड एव च || ३५-२१ ||

दीर्घी ख्ड्गेश्वरो वह्निरुमेशो दीर्घसंयुतः |
वाली हृदन्तो मन्त्रोऽयं दशाक्षः परिपठ्यते || ३५-२२ ||

१३ � दशशीर्षास्त्रम्

तारपूर्वं च हृदयं चलगण्डं ततो न्यसेत् |
अम्बरं सामराधीशं वक्त्रायेति पदं ततः || ३५-२३ ||

वज्रवारणशब्दौ च आयान्तं शतवक्त्रकम् |
शिवोत्तमः सदन्तः स्यादग्निर्दीर्घसमन्वितः || ३५-२४ ||

भृगुराषाढवान् साग्निः कर्तनायेति विन्यसेत् |

प्. ३३२) दशेति च पदं पश्चाच्छीर्षायेति पदं ततः || ३५-२५ ||

शिरोऽन्त एष मन्त्रस्तु दशशीर्षमुदाहृतम् |

१४ � शतोदरास्त्रम्

तारं प्रणामपर्यायं लुप्तास्त्रेति पदं ततः || ३५-२६ ||

जालायेति प्रयोक्तव्यं बहूदरपदं ततः |
आयेत्यन्ते प्रयोक्तव्यं शतोदरमिदं विदुः || ३५-२७ ||

१५ � पद्मनाभास्त्रम्

लोहितः पावकश्चैव नकुलीशस्ततः परम् |
आषाढो मायया युक्तः प्रवृत्त इति च क्रमात् || ३५-२८ ||

नाशनायेत्यथाभ्यस्तं स्वस्त्यन्तं पद्मनाभकम् |

१६ � महानाभास्त्रम्

महाकालोऽम्बरं दीर्घं लोहितो दीर्घसंयुतः || ३५-२९ ||

बकः खड्गीश्वरो मायी नाशनायेति च न्यसेत् |
चक्रात्मन इति ब्रूयात् स्वस्त्यन्तो मन्त्रनायकः || ३५-३० ||

महानाभमिदं प्राज्ञा वदन्त्यखिलसाधकम् |

१७ � दुन्दुनाभास्त्रम्

बकश्चैव महाकालो मायी चाषाढनायकः || ३५-३१ ||

शूलायेति प्रयोक्तव्यं चण्डनाभाय चेत्यतः |
स्वस्ति चैव द्विरभ्यस्तं दुन्दुनाभमिदं विदुः || ३५-३२ ||

१८ � धृतिमाल्यस्त्रम्

प्. ३३३) मेषो मायी च साङ्घ्रीशो भृगुश्चैवात्रिरेव च |
मायायुक्तस्तथाषाढो दीर्घदण्डसमन्वितः || ३५-३३ ||

क्रोधी  च सामरेशः स्याद् बको दीर्घसमन्वितः |
वाली दीर्घसमायुक्तो निवारितपदं ततः || ३५-३४ ||

तेजसे इति च ब्रूयात् स्वस्त्यन्तोऽयं महामनुः |
धृतिमालीति विख्यातः सर्वलोकेषु पूजितः || ३५-३५ ||

१९ � रुचिरास्त्रम्

संवर्तकः सामरेशो मीनो बिन्दुसमन्वितः |
मायी च क्षामयेत्येतदावृत्तं वृत्तिमान् मनुः || ३५-३६ ||

द्विरावृत्तः प्रहरणं शं तनोतु पदं ततः |
शिरोऽन्त एष मन्त्रस्तु रुचिरः परिकीर्तितः || ३५-३७ ||

२० � पितृसौमनसास्त्रम्

लोहितो मायया युक्त आषाढो भारभूतिमान् |
देवसारेत्यतः पाठ्यं सर्वाभयपदं ततः || ३५-३८ ||

प्रदेत्येतत् प्रयोक्तव्यं सर्वशान्तिकराय च |
शिरोऽन्त एष मन्त्रस्तु पितृसौमनसं स्मृतम् || ३५-३९ ||

२१ � विधूतास्त्रम्

प्. ३३४) तारं तथा च हृदयं खड्गीशो मायया युतः |
मीनश्चाङ्घ्रीशसंयुक्त आषाढो दीर्घसंयुतः || ३५-४० ||

चण्डो मायी पिनाकी चाप्याषाढो दीर्घसंयुतः |
लोहितश्च करायेति पदं तत उदीर्य च || ३५-४१ ||

परमेत्यथ धाम्ने च विधूतमिदमुत्तमम् |

२२ � मकरास्त्रम्

नमस्त्रुटितशब्दौ च पठित्वा प्रथमं ततः || ३५-४२ ||

शास्त्रास्त्रशब्दौ चोच्चार्य शक्तये इत्यनन्तरम् |
शक्तिशालिन इत्युक्त्वा मकरायेति च क्रमात् || ३५-४३ ||

प्रवृत्तास्त्रपदे चैव महार्णवपदं ततः |
विभेदिन इति ब्रूयादेतन्मकरमुत्तमम् || ३५-४४ ||

२३ � करवीरसमास्त्रम्

तारपूर्वं नमश्चोक्त्वा तिरस्कृतपदं ततः |
गदाशब्दं समुच्चार्य वीर्यायेति ततः पठेत् || ३५-४५ ||

शिरोऽन्त एष मन्त्रस्तु करवीरसमं स्मृतम् |

२४ � धनास्त्रम्

तारं प्रणामपर्यायं लोहितं वह्निसंयुतम् || ३५-४६ ||

आषाढोऽनन्तसंयुक्तो लोहितो मीन एव च |

प्. ३३५) मुण्डः शिवं कुरुपदं द्विरावृत्तं धनं स्मृतम् || ३५-
४७ ||

२५ � धान्यास्त्रम्

वेतवाजीर्तरापेति व्युत्क्रमेण समीरितम् |
शिरोऽन्त एष मन्त्रस्तु धान्यमित्युच्यते बुधैः || ३५-४८ ||

२६ � ज्यौतिषास्त्रम्

लोहितो वह्निसंयुक्तश्चण्डाद्यन्तौ ततः क्रमात् |
बको मुण्डः समायी स्यात् सवह्निर्लोहितस्तथा || ३५-४९ ||

बको विषं ततो मुण्डो मायी प्रकटितेति च |
अथ विश्वं पदं चोक्त्वा ततः प्रशमयेति च || ३५-५० ||

द्विरभ्यस्तमिमं मन्त्रं ज्यौतिषं परिचक्षते |

२७ � कृशनास्त्रम्

क्रोधी पिनाकी मायी स्यादाषाढं च ततः परम् || ३५-५१ ||

क्रोधी चानन्तसहितो बकयुग् दीर्घमग्निमत् |
मुण्डो वाली शिरोऽन्तश्च कृशनं समुदाहृतम् || ३५-५२ ||

२८ � नैराश्यास्त्रम्

मायी खड्गी शिखी चैव महामायी पिनाकवान् |
कृतचक्रेति शब्दौ च चक्रायेति च निर्दिशेत् || ३५-५३ ||

वषडन्तमिमं मन्त्रं नैराश्यं परिचक्षते |

२९ � विमलास्त्रम्

प्. ३३६) खड्गेशः प्रथमं मायी चाषाढो दीर्घवह्निमान् || ३५-
५४ ||

भृगुश्च मायासंयुक्त आषाढो दीर्घसंयुतः |
मायी चण्डः पिनाकी च सानन्तोऽतः परं क्रमात् || ३५-५५ ||

भृगुः साषाढदीर्घाग्निर्वाली च तदनन्तरम् |
विमलायेति चोच्चार्य शिरोऽन्तं विमलं स्मृतम् || ३५-५६ ||

३० � योगंधरास्त्रम्

भृगुर्लान्तः सवह्निश्च मायाशब्दं पठेत् ततः |
मयास्त्रायेति च पदं तमोबर्हण इत्यपि || ३५-५७ ||

मूर्तये इति निर्दिश्य योगं चेति ततः पठेत् |
धरायेति पदं चापि महते इत्यनन्तरम् || ३५-५८ ||

भीषणायेति च ब्रूयादभ्यस्तं हृदयं ततः |
योगंधरमिदं प्रोक्तमस्त्रं निखिलवन्दितम् || ३५-५९ ||

३१ � विनिद्रास्त्रम्

मुण्डो मायी तथाकाश आषाढश्च ततः परम् |
मेषो मायायुतोऽत्रिश्च सदीर्घाग्निस्ततः परम् || ३५-६० ||

मुद्रायेति शिरोऽन्तोऽयं विनिद्रमभिधीयते |

३२ � नैद्रास्त्रम्

विषमग्न्यनिलोपेतं सषष्ठस्वरबिन्दुकम् || ३५-६१ ||

प्. ३३७) पिण्डमेतच्छिरोऽन्तं च नैद्रमस्त्रविदो विदुः |

३३ - प्रमथनास्त्रम्

प्रथमं तारमुच्चार्य हृदयं च ततः परम् || ३५-६२ ||

विषं ततश्च दण्डीशं मायया च समन्वितम् |
आषाढं च बकं चैव पठित्वा तदनन्तरम् || ३५-६३ ||

ततः क्रोधी च साषाढश्चण्डीशेन समन्वितः |
प्रसादयेत्यथावृत्तमस्त्रं प्रमथनं स्मृतम् || ३५-६४ ||

३४ � सार्चिर्माल्यस्त्रम्

वरुणेन समायुक्तो दीर्घयुक्तश्चतुर्मुखः |
ततः पिनाकी सानन्तो लान्तो मायी ततः परम् || ३५-६५ ||

ज्वालान्तो मायया युक्तः पिनाकी च ततः परम् |
आद्यं चतुर्थवर्गस्य महासीति पठेत् ततः || ३५-६६ ||

शक्त इत्यपि वक्त्रव्यं महामहस इत्यपि |
मर्षयेति द्विरभ्यस्तं सार्चिर्मालिरयं मनुः || ३५-६७ ||

३५ � कामरूपास्त्रम्

हास्वा नञ्जभरञ्चासरपत्तवृप्र इत्यपि |
रस्वा इति व्युत्क्रमेण कामरूपमिदं स्मृतम् || ३५-६८ ||

३६ � कामरुच्यस्त्रम्

ओं नमो इत्युपक्रम्य मुण्डो मायासमन्वितः |
प्. ३३८) तृतीयस्वरसंयुक्तश्चण्डो रान्तस्ततः परम् || ३५-६९ ||

कबन्धेति पदं ब्रूयात् संधानायेति चान्ततः |
शिखान्तोऽयं कामरुचिर्मन्त्रः पूर्वैः समीरितः || ३५-७० ||

३७ � मोहनास्त्रम्

भौतिकं दण्डसंयुक्तमङ्कुशं च ततो वदेत् |
मोहवारिणिशब्दं च शिरोऽन्तं मोह उच्यते || ३५-७१ ||

३८ � आवरणास्त्रम्

खड्गीशो दीर्घसंयुक्तो वह्निर्मायासमन्वितः |
आषाढश्च महाकालो व्योम दीर्घान्वितं ततः || ३५-७२ ||

महाकालश्च सानन्तो वाली चण्डीशसंयुतः |
शिरोऽन्तोऽयं महामन्त्रः प्रोक्तमावरणं बुधैः || ३५-७३ ||

३९ � जृम्भकास्त्रम्

द्विरण्डौ द्वौ क्रमान्न्यस्य सदण्डौ चतुराननम् |
मुण्डमुच्चार्य परतः स्वस्तीति पदमुद्धरेत् || ३५-७४ ||

शिरोऽन्तोऽयं महामन्त्रो जृम्भकः परिकीर्तितः |

४० � सर्वनाभकास्त्रम्

चण्डोऽनन्तसमायुक्तो मायी चास्त्रिस्ततः परम् || ३५-७५ ||

आद्यश्चतुर्थवर्गस्य सेनापदमनन्तरम् |
प्. ३३९) जीवातव इति ब्रूयाच्छिरोऽन्तं सर्वनाभकम् || ३५-७६ ||

४१ � भृशाश्वतनयास्त्रम्

वेगाद्यन्तौ क्रमादुक्त्वा विश्वाद्यं च ततः परम् |
जितशब्दमथोच्चार्य वैनतेयाय इत्यपि || ३५-७७ ||

शिरोऽन्तोऽयं मनुः प्रोक्तो भृशाश्वतनया इति |

४२ � संधानास्त्रम्

भृगुश्च वरुणः साग्निर्मुण्डो मायी ततः क्रमात् || ३५-७८ ||

खड्गीशः साग्निदीर्घश्च लोहितोऽथ उमापतिः |
शं कुर्वीति द्विरभ्यस्तो मन्त्रः संधानमुच्यते || ३५-७९ ||

४३ � वारुणास्त्रम्

भृगुर्लान्तोऽग्निसहितो दण्डेन च समन्वितः |
भृगुर्व्योमाथ जीवश्च वरुणेन समन्वितः || ३५-८० ||

शिरोऽन्त एष मन्त्रस्तु वारुणं परिकीर्तितम् |

अस्त्राणां मूर्तत्वामूर्तत्वजिज्ञासया नारदेनाहिर्बुध्न्यस्तुतिः

नारदः �

भगवन् देवदेवेश सर्वलोकनमस्कृत || ३५-८१ ||

सर्वाध्यक्षाप्रमेयात्मन्नचिन्त्यज्ञानगोचर |
त्वामाश्रित्य सुराः सर्वे लभन्ते काङ्क्षितं फलम् || ३५-८२ ||

प्. ३४०) त्वत्तः सर्वं समुद्भूतं जगत् स्थावरजङ्गमम् |
त्वयैव पालितं सर्वं संहृतं च महेश्वर || ३५-८३ ||

त्वमादिः सर्वजगतामनादिस्त्वं जगन्मय |
पुरुषस्त्वं त्वमव्यक्तो व्यक्तस्त्वं विश्वभावन् || ३५-८४ ||

यज्ञस्त्वमिज्यो यष्टा त्वमग्नयस्त्वं त्वमाहुतिः |
वषट्कारस्त्वमोंकारो वेदवेद्यस्तथा भवान् || ३५-८५ ||

त्वत्त एव च भूतानि प्रवर्तन्ते महेश्वर |
करणं कारणं कर्ता कार्यं कर्म फलं विभो || ३५-८६ ||

त्वमेव भूतं भव्यं च भवच्च परमेश्वर |
निर्गुणस्त्वं जगत्सृष्टौ जुषमाणो गुणानसि || ३५-८७ ||

अणीयसामणीयांस्त्वं महांश्च त्वं महीयसाम् |
अनुरक्तस्त्वयीशान प्रयाति परमां गतिम् || ३५-८८ ||

अपरक्तो व्रजत्येव निरयं विकृतिर्न ते |
कलाकाष्ठामुहूर्तादिकालश्च त्वं कलात्मकः || ३५-८९ ||

सर्वदा सर्वभूतेषु निवसन्नपि शंकर |
न लिप्यसे तद्विकारैः पद्मपत्रमिवाम्भसा || ३५-९० ||

करामलकवत् सर्वं सर्वदा कलयस्यतः |
प्रोक्तवानसि सर्वास्त्रस्वरूपं पृच्छतो मम || ३५-९१ ||

अस्त्राणां मूर्तत्वामूर्तत्वप्रश्नः

प्. ३४१) किमेषां मूर्तयः सन्ति किं वामूर्तान्यमूनि वै |
छेत्तुमर्हसि देवेश तमिमं संशयं विभो || ३५-९२ ||

तेषां मूर्तत्वप्रतिपादनम्

अहिर्भुध्न्यः �

तेषां भवन्ति गात्राणि भीमरूपाणि नारद |
वक्रभीषणदंष्ट्रोग्रमुखत्रस्तजनानि वै || ३५-९३ ||

भीषिताघूर्णितारक्तवृत्तनेत्रयुतानि वै |
विद्युत्पुञ्जप्रतीकाशकेशभीमानि नारद || ३५-९४ ||

कानिचिद्धूम्रवर्णानि भास्कराभानि कानिचित् |
कानिचिच्छुक्लवर्णानि वह्निकल्पानि कानिचित् || ३५-९५ ||

महापरिघसंकाशभीमरूपैः करैः परैः |
यथास्वं धृतशस्त्राणि महान्ति बलवन्ति च || ३५-९६ ||

वेगवन्ति प्रमाथीनि वैरिदर्पद्रुहाणि च |
उपासितानि सततं सुरासुरवरैरपि || ३५-९७ ||

एवंभूतान्यधिष्ठाय गात्राण्यस्त्राणि नारद |
विचरन्ति यथाकाममकुतोभीतिमन्ति च || ३५-९८ ||

प्. ३४२) अकलितमहिमानि भीषणानि
ज्वलितवपूंषि समुद्यतायुधानि |
अविहतगमनानि चास्त्रमुख्या �
न्यनवरतं भुवनेषु संचरन्ति || ३५-९९ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां 
संहारास्त्रस्वरूपनिरूपणं नाम 
पञ्चत्रिंशोऽध्यायः || ३५ ||

आदितः श्लोकाः २२५२



राज्ञां सुदर्शनयन्त्राराधनविधानकेशवादिगुण-
प्रधानभावव्यवस्थापनं नाम षट्त्रिंशोऽध्यायः

ध्यातं स्कृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् |
सुदर्शनस्य तद् दिव्यं भर्गोदेवस्य धीमहि ||

सौदर्शनयन्त्रस्य पूर्वापराङ्गध्यानार्चनप्रकारप्रश्नः

नारदः �

भगवन् कथिताः सर्वे सर्वास्त्राणां महौजसाम् |
प्रवर्तकास्तथा मन्त्रास्तथैव च निवर्तकाः || ३६-१ ||

एतच्च कथितं सर्वं सर्वज्ञेन त्वया पुरा |
सौदर्शनं महायन्त्रमर्चनीयं महात्मभिः || ३६-२ ||

उक्तेनैव प्रकारेण चतुर्वर्गफलार्थिभिः |
राजा चेदर्चयेदेतत् सौदर्शनमुखं परम् || ३६-३ ||

उभयं चास्य यन्त्रस्य मुखमाराधयेदिति |
कथमस्यापराङ्गं च ध्यायेत् कुर्याच्च वा कथम् || ३६-४ ||

छेत्तुमर्हसि संदेहमिमं मम महेश्वर |

प्. ३४४) 			तदुत्तरकथनम्

अहिर्बुध्न्यः �

एवं ध्यात्वार्चयेद्राजा यन्त्रमेतन्महाद्युति || ३६-५ ||

तत्र पूर्वाङ्गे यन्त्रमध्ये सुदर्शनध्यानम्

यन्त्रमध्ये महात्मानं पुरुषं भीमलोचनम् |
ऊर्ध्वपिङ्गलकेशाढ्यं ज्वलद्दंष्ट्रोज्ज्वलाननम् || ३६-६ ||

तिष्ठन्तमष्टभिर्युक्तं भुजैः परमशोभनैः |
चक्राब्जमध्ये तिष्ठन्तमवष्टभ्य महद्धनुः || ३६-७ ||

समभङ्गमुदाराङ्गं रक्ताम्बरधरं विभुम् |
शङ्खचक्राब्जमुसलपाशाङ्कुशगाधरम् || ३६-८ ||

सर्वाभरणसंयुक्तं पुष्पमालाविभूषितम् |

परितः केशवादिद्वादशमूर्तिध्यानम्

सुदर्शनमिमं ध्यात्वा परितश्चिन्तयेत् ततः || ३६-९ ||

तिष्ठतो यदि वासीनान् केशवादीन् सविग्रहान् |
उक्तेनैव प्रकारेण भूषणैरायुधैर्युतान् || ३६-१० ||

प्रधानभूतान् परमान् यथाकामनिवेशितान् |

ततो विष्ण्वादिषोडशमूर्तिध्यानम्

ततः षोडशभिर्देवैर्विष्ण्वाद्यैरायुधान्वितैः || ३६-११ ||

मूर्तिमद्भिश्च सोद्योगैः सर्वाभरणसंयुतैः |

प्. ३४५) एतैः पञ्जरितं ध्यायेद्यन्त्रराजमनुत्तमम् || ३६-१२ ||

परितो मूर्तिमत्संहारास्त्रध्यानम्

परितस्तान्यपि ध्यायेन्मूर्तिमन्ति महान्ति च |
संहारास्त्राणि सर्वाणि साञ्जलीन्यद्भुतानि च || ३६-१३ ||

अकुतोभयशालीनि शक्तिमन्ति समन्ततः |

ततो मूर्तिमत्प्रवर्तकास्त्रध्यानम्

ततः प्रवर्तकान्येवं ध्यायीतास्त्राणि नारद || ३६-१४ ||

मूर्तान्यत्तुमिवाशेषभुवनान्युज्ज्वलानि च |

ततो नारसिंहध्यानम्

एवं चक्रक्रमेणैतदभिध्यायोपरि स्मरेत् || ३६-१५ ||

दधानं नारसिंहस्य वपुर्नारायणं परम् |
मूलकोशं परं देवमधोभागेऽथ चिन्तयेत् || ३६-१६ ||

यन्त्रं चक्राकृति श्रीमद् दीप्तनेमिसमन्वितम् |
नेमेरस्य चतुर्दिक्षु महाज्वालां विचिन्तयेत् || ३६-१७ ||

चक्रकौमोदकीशार्ङ्गखड्गहस्तान् स्मरेत् क्रमात् |
एवमेकमुखं ध्यायेद्यन्त्रस्यास्य महाद्युतेः || ३६-१८ ||

अपराङ्गध्यानम्

अपराङ्गं महामन्त्रैः सर्वतः समलंकृतम् |
प्. २४६) अन्तस्तारं समारभ्य यदि वा विष्णुपञ्जरम् || ३६-१९ ||

पूर्वोक्तं तद्विना मूर्तेस्तत्तन्मन्त्रसमुच्चयम् |

अपराङ्गे सर्वास्त्राणां मन्त्रमात्रध्यानम्

यथास्थानं स्मरेत् तस्य पर्यन्ते चिन्तयेत् ततः || ३६-२० ||

सर्वसंहरणास्त्राणां मन्त्रानेव च केवलम् |
तदनन्तरमन्येषामस्त्राणां च प्रवर्तकम् || ३६-२१ ||

मन्त्रजालमभिध्याय सुनेमि सुरपूजितम् |
महायन्त्रं महाशक्ति चक्ररूपमनुत्तमम् || ३६-२२ ||

उक्तैर्विशेषणैर्जुष्टं सर्वकामैकसाधनम् |
अस्य चक्रस्य मध्ये यद्वर्तते पुरुषः परः || ३६-२३ ||

तस्मान्निगद्यते लोके चक्रवर्तीति सूरिभिः |

एतद्यन्त्राभ्यर्चनाद्राज्ञां चक्रवर्तित्वलाभः |

तस्मादभ्यर्चयेदेतद्यो राजा भक्तिसंयुतः || ३६-२४ ||

सोऽचिरेणैव कालेन चक्रवर्तित्वमाप्नुयात् |

अन्यैरपि राजहितैषिभिरेतदर्चनं कार्यम्

राजा वा राजभृत्या वा मन्त्रिणो वाथवा परे || ३६-२५ ||

राज्ञां हितैषिणः सर्वे पूजयेयुरिदं परम् |

अन्येषामपि श्रीकामानामेतदभ्यर्चनम्

अन्ये च ये तु विपुलां श्रियमिच्छन्ति मानवाः || ३६-२६ ||

प्. २४७) तैर्नित्यमर्चनीयं स्यादिदं सर्वार्थसाधकम् |
राज्ञामेव विशेषेण यदेतत् समुदीरितम् || ३६-२७ ||

तद्राजव्यतिरेकेण ये निर्दिष्टास्तु मानवाः |
तेषां विभूतिर्महती राज्ञा संपत्स्यते ध्रुवम् || ३६-२८ ||

लोहैर्वा शिलया वापि यो हि निर्माय पूजयेत् |
विपुलां श्रियमाप्नोति दीर्घमायुश्च विन्दति || ३६-२९ ||

आरोग्यं चाश्नुते सर्वे तद्वंश्या दीर्घजीविनः |

द्विमुखयन्त्रार्चने मन्त्रोपदेष्टुर्ब्राह्मणस्यैवाधिकारः

परं मन्त्रोपदेष्टैव ब्राह्मणो द्विमुखं यजेत् || ३६-३० ||

ज्ञानेन तपसा शक्त्या सोढुं तस्योभयात्मनः |
स एव शक्रुयात् तस्य प्रभावं परमं मुने || ३६-३१ ||

आदित्यमण्डलाक्ष्यादिस्थानां पुरुषाणामभिन्नत्वम्

योऽसावादित्यबिम्बस्थः पुरुषो दृश्यते परः |
हिरण्मयो य एवान्तरक्षिण्यपि च दृश्यते || ३६-३२ ||

सोऽप्ययं नाभिचक्रस्य मध्ये यो वर्तते पुमान् |

तस्यैव कालचक्रादिप्रवर्तकत्वम्

योऽयं कालाख्यचक्रस्य प्रेरकः पुरुषोऽव्ययः || ३६-३३ ||

प्. ३४८) युगचक्रस्य नेतारमेनमेव विदुर्बुधाः |
एनं महर्षयोऽप्याहुर्जगच्चक्रप्रवर्तकम् || ३६-३४ ||

विमाने संस्थाप्य तस्यैव 
समभ्यर्चनमैहिकामुष्मिकफलसाधकम्

सर्वलोकैककर्तारं सर्वलोकैकसाक्षिणम् |
एनं विमाने संस्थाप्य चक्रवर्तिनमव्ययम् || ३६-३५ ||

यः पूजयति तस्यायं लोकश्चामुष्मिको भवेत् |

विमानकरणारम्भस्यापि महाफलकत्वम्

सुदर्शनविमानं यः प्रारभेत महामुने || ३६-३६ ||

इह सर्वानवाप्यार्थान् विष्णुलोकं स यास्यति |

विमानकरणार्थस्य कर्षणस्यापि सर्वसंपत्साधनत्वम्

सुदर्शनविमानस्य कर्षणं यः करोति वै || ३६-३७ ||

तस्यामित्रा विनश्यन्ति सन्ति सर्वाश्च संपदः |

आरब्धापरिसमाप्तस्यापि विमानकरणस्यान्ततो मुक्तिसाधनता

आरभ्यायतनं मध्ये विच्छित्त्या विघ्नितो यदि || ३६-३८ ||

स सार्वभौमः सकलान् भुक्त्वा भोगान् महीतले |
पुनश्च भक्तश्चक्रस्य शेषं निर्वर्तयिष्यति || ३६-३९ ||

अन्ते वैकुण्ठमासाद्य विष्णुसायुज्यमाप्नुयात् |

साङ्गप्रतिष्ठादिकर्तुः फलपरंपरानिरूपणम्

प्. ३४९) विमानं परमं कृत्वा प्रतिष्ठाप्य सुदर्शनम् || ३६-४० ||

ब्राह्मणान् वेदविदुषो वैष्णवान् द्वादशावरान् |
तच्छेषभूतांस्तत्रैव प्रतिष्ठाप्य च शक्तितः || ३६-४१ ||

पर्याप्तजीवनान् कृत्वा दत्त्वा भूमिमठादिकान् |
नित्यं योऽभ्यर्चयत्येनं देवं भूतिसमन्वितम् || ३६-४२ ||

तस्य प्रतिदिनं भूतिरमर्यादा विवर्धते |
नीरोगता दीर्घमायुर्लभ्यते नात्र संशयः || ३६-४३ ||

जन्मान्तरे सार्वभौमो जनित्वा सकलां भुवम् |
भुक्त्वा कालेन महता तदनन्तरजन्मनि || ३६-४४ ||

त्रिविष्टपपतिर्भूत्वा भुङ्क्ते चैन्द्रपदं चिरम् |
ततः क्रमेण लब्ध्वायं तत्तल्लोकेशतां गतः || ३६-४५ ||

तदन्ते परमं धाम वैष्णवं प्रतिपद्यते |

सुदर्शनपुरुषमनाराधयतो नृपत्वं दुर्लभम्

देवमेनमनाराध्य न कश्चिज्जायते नृपः || ३६-४६ ||

एतदाराधनतारतम्यात् फलतारतम्यम्

एतदाराधनस्यैव तारतम्येन नारद |
भोगायुषोस्तारतम्यमश्नुते नृपतिर्ध्रुवम् || ३६-४७ ||

तस्माद्राज्ञामन्येषां चैतदाराधनावश्यकता

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन राजैवैनं समर्चयेत् |
प्. ३५०) जात्यायुर्भोगकामाश्च ये चान्ये भुवि मानवाः || ३६-४८ ||

तेऽप्येतत्पूजया सर्वं काङ्क्षितं प्राप्नुवन्ति च |

शेषिणः केशवादेः शेषभूतं सुदर्शनं प्रति 
परिवारतादिकथंताप्रश्नः

नारदः �

सिद्धं सुदर्शनं विष्णोः शेषमायुधसंज्ञितम् || ३६-४९ ||

कथमस्य परीवाराः केशवाद्याः समीरिताः |
विष्ण्वाद्या मूर्तिभेदाश्च कथं वा पञ्जरीकृताः || ३६-५० ||

कथं वा भगवन्मन्त्राः परिवारत्वमागताः |
इमं च संशयं देव च्छेत्तुमर्हसि साम्प्रतम् || ३६-५१ ||

तदुत्तरकथनारम्भः

अहिर्बुध्न्यः �

शृणु तात महाप्राज्ञ रहस्यमिदमुत्तमम् |
त्वदृते शक्नुयात् प्रष्टुमिममर्थं न कश्चन || ३६-५२ ||

भगवत इव तत्संकल्परूपस्य 
सुदर्शनस्याप्यनादित्वापरिच्छेद्यत्वे

यथा नारायणो देवः पुरुषः पुष्करेक्षणः |
अनादिरपरिच्छेद्यस्तथायमपि नारद || ३६-५३ ||

तदुपपादनाय परमात्मशक्तेर्द्वेधा विभागः

द्वे शक्ती तस्य विद्येते विष्णोः सर्वार्थसाधने |
प्रधानभूते याभ्यां तु वहत्येष जगद्धुरम् || ३६-५४ ||

प्. ३५१) एका त्विच्छात्मिका तस्य तथान्या तु क्रियात्मिका |

तत्रेच्छारूपिण्याः शक्तेर्लक्ष्मीरूपत्वम्

प्रथमा परमा लक्ष्मीर्जगत्त्रातुः कुटुम्बिनी || ३६-५५ ||

क्रियारूपायाः शक्तेः सुदर्शनरूपत्वम्

तत्त्वविद्भिरिदं प्रोक्तं द्वितीयेह सुदर्शनम् |

ताभ्यां शक्तिभ्यां विना भगवतोऽप्यकिंचित्करत्वम्

तस्माल्लक्ष्म्या विना देवः संकल्पे न प्रभुर्हरिः || ३६-५६ ||

अनेनापि विना कर्तुं किंचिन्नार्हति केशवः |

तस्य शक्तिद्वयस्य सृष्टिस्थितिसंहाराद्युपकरणत्वम्

अनेन सर्वं सृजति देवोऽनेनैव पाति च || ३६-५७ ||

अनेन संहृतिं देवो विश्वस्यान्ते करोति च |
अनेन दानवान् दैत्यान्निहन्ति मधुसूदनः || ३६-५८ ||

क्रियतेऽनेन तत्कर्म सर्वं सर्वगतेन वै |

रक्षकं परमात्मानं प्रति शक्तिद्वयस्यापि 
रक्ष्यकोट्यन्तर्भावः

तस्मात् सर्वात्मना चैनं स्वबुद्ध्या परिरक्षति || ३६-५९ ||

विशिष्य लक्ष्म्या अपि रक्ष्यकोट्यन्तर्भावप्रतिपादनम्

यथा स्वं स्वामिना रक्ष्यं रक्ष्यते स्वयमेव हि |
एवं सर्वस्य जननीं लक्ष्मीं लक्ष्मीधरः स्वयम् || ३६-६० ||

चतुर्धा व्यूह्य चात्मानं स्वभूतां परिरक्षति |

अतः केशवादीनां परिवारत्वादिकल्पनाया युक्तत्वम्

तत् केशवादिमूर्तीनां परिवारत्वकल्पना || ३६-६१ ||

विष्ण्वादीनां च मूर्तीनां पञ्जरत्वं च युज्यते |
सर्वेषामपि मन्त्राणां रक्षकत्वं च सांप्रतम् || ३६-६२ ||

प्रकारान्तरेणापि गुणप्रधानभावोपपादनम्

अथवा भगवानेव स्वयं चक्रस्वरूपधृत् |
अवस्थित इति प्राज्ञैः कथ्यते पुरुषोत्तमः || ३६-६३ ||

प्रतित्रेतायुगं देवः साधुत्राणकृते हरिः |
रामलक्ष्मणशत्रुघ्नभरताद्यात्मना स्वयम् || ३६-६४ ||

चतुर्धावस्थितस्तद्वच्चक्रत्मा हरिरेव हि |
गुणप्रधानभावस्तु रामादेरिव युज्यते || ३६-६५ ||

तदात्मनैव चात्मानं रक्षत्येव जनार्दनः |
स्वमूर्तिरक्षणे स्वेन विनान्यन्न भवेद्यतः || ३६-६६ ||

एतद्रहस्यश्रवणादेरपि क्रमशः परमपुरुषार्थसाधनत्वम्

य इदं शृणुते परिपृच्छति वा
पठति स्मरतीह नरः सततम् |
विपुलामिह भूतिमवाप्य परा-
मथ याति पदं परमं स हरेः || ३६-६७ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां राज्ञां 
सुदर्शनयन्त्राराधनविधानकेशवादिगुणप्रधानभावव्य-
वस्थापनं नाम षट्त्रिंशोऽध्यायः || ३६ ||

आदितः श्लोकाः २३१९


###########   END OF FILE  #######